"Ιερή Πείνα" Μπάρυ Άνσγουωρθ, εκδ.Νεφέλη, 1994

 

Η Αγγλία του 18^ου αιώνα έχοντας ως σημαία της την αρχή του οικονομικού φιλελευθερισμού κι ως εκ τούτου, ότι το εμπόριο που διεξάγει είναι νόμιμο προχωρά στην αστική της ανάπτυξη, που είναι συνυφασμένη όμως με την αρπαγή και το θάνατο. Χωρίς το δουλεμπόριο των νέγρων και την εκμετάλλευση των εξαθλιωμένων συμπατριωτών τους, που ναυτολογούσαν με τη βία και ύπουλα για τα δουλεμπορικά τους καράβια, ο πλούτος δεν θα συνέρεε τόσο άφθονος στα ταμεία του Στέμματος! Η "Ιερή Πείνα" τιμήθηκε με το βραβείο Μπούκερ κι ο συγγραφέας με τον τίτλο αυτό προβάλλει την πείνα της αστικής τάξης για το κέρδος, το οποίο δικαιολογεί όμως τα πάντα, αγιάζει  τα μέσα προκειμένου να πετύχει το σκοπό της! Ο Βρετανός συγγραφέας Μπάρυ Άνσγουωρθ (1930-2012) θεωρείται απ' τους επιφανέστερους του ιστορικού μυθιστορήματος στον αγγλοσαξονικό κόσμο και είχε ζήσει για να ένα διάστημα στην Αθήνα διδάσκοντας την αγγλική γλώσσα. Ο Ανσγουωρθ, όπως είχε δηλώσει, βουτά στην Ιστορία για να κατανοήσει το παρόν και δεν γράφει ιστορικό μυθιστόρημα γιατί αναπολεί απλά μια εποχή που πέρασε. Η γνώση της ιστορίας τελικά είναι "κτήμα ες αεί" για να θυμηθούμε και τον μεγάλο Θουκυδίδη!

"Μπορεί όμως να θεωρηθεί πρόοδος, όταν άνθρωποι σκλαβώνουν άλλους ανθρώπους, όταν διαστρέφονται τα φυσικά ένστικτα του ανθρώπου, όταν προστάζει μόνο ο νους χωρίς να συντρέχει και η καρδιά" αναρωτιέται ο συγγραφέας. Έτσι ο απόηχος του διαφωτισμού με το πείραμα της ελεύθερης συμβίωσης μιας ομάδας λευκών και νέγρων κάπου στις Δυτικές Ινδίες έρχονται να ολοκληρώσουν την εικόνα του 18^ου αιώνα, μιας εποχής γεμάτης αντιφάσεις. Κάποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί, ότι ο Άνσγουωρθ στο έργο του αυτό αναπτύσσει ένα «δοκίμιο» περί ελευθερίας και δουλείας. Ο χωρισμός όλου του έργου του σε πρώτο και δεύτερο βιβλίο, όπου το πρώτο βιβλίο ασχολείται με τη διεξαγωγή του δουλεμπορίου και το δεύτερο με το πείραμα της ελεύθερης συμβίωσης επιβεβαιώνει την άποψη αυτή.

  ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΩΤΟ: 
Στις σελίδες του βιβλίου αυτού ξετυλίγεται η εποχή της αστικής ανόδου της Αγγλίας. Η καθημερινή ζωή των μεγαλοαστικών οικογενειών παρελαύνει μπροστά στα μάτια του αναγνώστη που έρχεται όμως σε τρομερή αντίθεση με την καθημερινότητα των εξαθλιωμένων κοινωνικών στρωμάτων. Επίσης περιέχονται πλήθος ιστορικών πληροφοριών, που αφορούν τον τρόπο οργάνωσης του εγγλέζικου εμπορίου, το γνωστό "Τριγωνικό Εμπόριο", που ξεκινούσε από την Αγγλία προχωρούσε στην Αφρική και μετά στην Τζαμάικα της Κεντρικής Αμερικής για να καταλήξει ξανά στην Αγγλία, επιφέροντας έτσι μ’ ένα ταξίδι τρεις ξεχωριστές προσόδους: Πρώτα οι Άγγλοι πουλώντας όπλα και διάφορα προϊόντα στους φύλαρχους της Αφρικής αγόραζαν φτηνά τους δούλους. Στη συνέχεια πουλούσαν ακριβά τους δούλους στα σκλαβοπάζαρα της Κεντρικής Αμερικής. Με τα κέρδη από το εμπόριο των δούλων αγόραζαν από τις φυτείες της Αμερικής διάφορα προϊόντα, όπως ζάχαρη, καπνό κλπ, τα οποία ξαναπουλούσαν ακριβά στην Αγγλία. Έτσι πλούτισε η εγγλέζικη αστική τάξη κατά το 18^ο αιώνα! Περιγράφονται επίσης οι σχέσεις της Αγγλίας με τις αποικίες των Δυτικών Ινδιών, οι οποίες τότε δεν είχαν ακόμα ανεξαρτοποιηθεί, τις σχέσεις και την πολιτική που ακολουθούσαν με τους Ινδιάνους αλλά και τις φυλές της Αφρικής και τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

     Πιο συγκεκριμένα ο συγγραφέας ζωντανεύει μπροστά στα μάτια του αναγνώστη τον τρόπο οργάνωσης του εγγλέζικου δουλεμπορίου. Οι Άγγλοι υποκινούσαν πολέμους μεταξύ των διαφόρων αφρικανικών φυλών για να μπορούν να προμηθεύονται ως σκλάβους τους μαύρους αιχμαλώτους των πολέμων από τους μεσάζοντες εμπόρους- φυλάρχους. Στη συνέχεια υπέβαλλαν σε αδιάντροπο σωματικό έλεγχο το σκλάβο για να κριθεί η καλή φυσική του κατάσταση -ξευτελίζοντας έτσι τον άνθρωπο- η οποία  καθόριζε βέβαια την τιμή πώλησης του αιχμαλώτου σε γυαλιστερές χάντρες αλλά και σε πυροβόλα όπλα! Επίσης στιγματίζανε με πυρακτωμένο σίδερο τη σάρκα του αφήνοντας πάνω της ένα συγκεκριμένο σημάδι για να αναγνωρίζεται ο σκλάβος σε ποιον έμπορο-ιδιοκτήτη ανήκε μέσα στα πολυπληθή σκλαβοπάζαρα της Τζαμάικας! Πονά η ανθρώπινη ψυχή, όταν αναλογίζεται το «σοκ της αιχμαλωσίας» που βίωναν οι αλυσοδεμένοι νέγροι. Τους άρπαζαν από τον τόπο τους μέσα από την αφρικάνικη φύση που ζούσαν ελεύθεροι και τους μετέφεραν στοιβαγμένους κι αλυσοδεμένους μέσα στα σκοτεινά αμπάρια του δουλεμπορικού πλοίου. Η κατάθλιψη τους κυρίευε τόσο, ώστε να αρνούνται τροφή κι οποιαδήποτε κίνηση κι ενέργεια, γεγονότα πολύ αρνητικά βέβαια για τη καλή σωματική κατάσταση και τη πώληση τους!

Εικόνες φρίκης –οι καλύτερες μέσα στο έργο- όχι μόνο για τους σκλάβους που βρωμούσαν, αρρώσταιναν, ουρούσαν κι αφόδευαν συχνά επί τόπου αλλά και για το πλήρωμα που στο ταξίδι επιστροφής είχαν επιπλέον να φροντίσουν και για την επιβίωση του αλυσοδεμένου εμπορεύματος. Κάτω απ’ την απειλή βασανιστηρίων όπως του μαστιγώματος μέχρι να ματώσουν ή του σανιδώματος κι άλλων αποτροπιαστικών μεθόδων είχαν να φροντίσουν για τον δύσκολο πλου στους ανοιχτούς ωκεανούς, για την καθαριότητα των πάντων, και για το ανέβασμα των αλυσοδεμένων σκλάβων απ’ το αμπάρι στο κατάστρωμα για να γυμναστούν προκειμένου να διατηρηθούν σε καλή φυσική κατάσταση! Μια άλλου είδους σκλαβιά για το πλήρωμα συνυπήρχε παράλληλα με την πρώτη και ο θάνατος σάλπαρε μαζί με τα δουλεμπορικά! Κάθε δουλεμπορικό έκρυβε μέσα στα αμπάρια του μια κατάρα!

ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: 
Μέσα στη φρίκη αυτή φαντάζει σαν όαση η ζωή στον καταυλισμό των φυγάδων, όσων επέζησαν από τους σκλάβους και το πλήρωμα μετά την ανταρσία στο δουλεμπορικό και το θάνατο του καπετάνιου. Μια μικρή κοινότητα που αποφασίζει να ζήσει ελεύθερη χωρίς αφεντικά και περιορισμούς με την προσδοκία, ότι η φυσική κατάσταση θα τους κάνει ηθικούς, καλούς κι άρα ευτυχισμένους. Απατήθηκαν όμως οικτρά. Κατά την πορεία της συμβίωσης τους ετέθησαν σε αμφισβήτηση οι αρχές της ελευθερίας και ισότητας των μελών της. Εσωτερικοί παράγοντες, όπως τα ανθρώπινα πάθη, ό έρωτας, ο φθόνος... έφεραν συγκρούσεις μεταξύ των μελών της κοινότητας. Ακόμα εξωτερικοί παράγοντες, όπως η εξουσία των οργανωμένων κρατών με το στρατό τους, τους οποίους ενώ ήθελαν να αγνοήσουν, αυτοί υπήρχαν δίπλα τους και τους απειλούσαν, ώσπου τελικά  πολιόρκησαν την ελεύθερη κοινότητα που σημειωτέον ήταν άοπλη και την άλωσαν! 

      Ο συγγραφέας με το έργο αυτό εκφράζει τις απόψεις του για ένα θέμα πάντα επίκαιρο: την ανθρώπινη σκλαβιά και την κατάκτηση της ελευθερίας για να μπορεί να ζήσει ευτυχισμένα ο άνθρωπος χωρίς κάποιοι να τον καταπιέζουν. Μήπως αυτό δεν επιθυμούν όλοι, άτομα και λαοί και δεν πασχίζουν γι αυτό ο καθένας με τον τρόπο του; Τελικά ο συγγραφέας μέσα από την εξέλιξη του μύθου του πιστεύει ότι ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει την ευτυχία, όση δύναται, μόνο όταν αντιλαμβάνεται τον κόσμο σε ενιαία τάξη κι όχι  ως χάος. Αυτό που ενώνει τους ανθρώπους και τους κρατά δεμένους είναι η κοινή μοίρα τους και η πίστη σ’ ένα κοινό σκοπό που βάζει σε τάξη το χαώδη κόσμο. Κάθε φορά που ο άνθρωπος ξαναβρίσκει την τάξη στον κόσμο, κάθε φορά που η αμφιβολία είναι σύμμαχος της ελπίδας κι όχι εχθρός της, κάθε φορά που η λογική συμπορεύεται με το συναίσθημα, ο άνθρωπος προσδοκά και κατακτά, όσο δύναται, την ευτυχία του. 

                     Τους κύριους ρόλους στο έργο κρατούν ο Έρασμος Κεμπ, ο κληρονόμος ενός αυτοδημιούργητου εμπόρου του Λίβερπουλ, που εκφράζει το στυγνό εκπρόσωπο της αστικής τάξης και τον ψυχρό ορθολογιστή. Ο ξάδελφος του, ο Πάρις Μάθιου, ο διανοούμενος επιστήμονας, ο εκπρόσωπος του διαφωτισμού. Και οι δυο στο τέλος ηττώνται για διαφορετικούς λόγους όμως ο καθένας. Ο Έρασμος, τυπικά νικητής, αλλά εσωτερικά ευάλωτος κι αποτυχημένος. Ο Πάρις ενώ τόλμησε να συγκρουστεί με το κατεστημένο δεν μπόρεσε να το νικήσει και πληρώνει με προσωπικές θυσίες τον αγώνα του αυτό. Έναν αγώνα που του χάρισε στιγμές ευτυχίας αλλά τελικά του άφησε την πίκρα της αποτυχίας. Ηθικά δικαιώνεται απ’ τον αναγνώστη αλλά όχι πάντα και απ’ τον ίδιο. Γύρω από αυτούς κινούνται ο καπετάν-Θούρσος, σύμβολο της εξουσίας, όταν ασκείται βίαια, ο Ντελμπάνκ, ο καθαρά θεωρητικός του διαφωτισμού, οι Εγγλέζοι κυβερνήτες στην Αφρική και Φλόριντα, κρίκοι της αποικιοκρατικής εγγλέζικης αλυσίδας, το πλήρωμα που εκφράζει μια ποικιλία χαρακτήρων και η μάζα των νέγρων- σκλάβων που με το βουβό θρήνο τους θυμίζουν χορό σε αρχαία τραγωδία.

Ένα έργο πολυσέλιδο (634σελίδες) χωρισμένο σε δύο βιβλία, σε 55 κεφάλαια, πρόλογο, επίλογο. Ως προς τη σύνθεση το πρώτο βιβλίο κατορθώνει να κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη όπου ιστορικές πληροφορίες, περιγραφές φύσης και ψυχολογικές αναλύσεις δένουν σ’ ένα αρμονικό σύνολο. Αντίθετα περιττές λεπτομέρειες και επαναλήψεις κάνουν πιο χαλαρή τη σύνθεση του δεύτερου βιβλίου. Ως προς την έκφραση μας εκπλήσσει με την ακρίβεια των περιγραφών του- ιδίως όσον αφορά τη ναυπηγική τέχνη και τη ναυσιπλοία των ιστιοφόρων του 18^ου αιώνα- και τη συγκινησιακή φόρτιση της αφήγησης του.

Σούλη Αγγελική

Ζάκυνθος, Καλοκαίρι 1998