«Μικρά Αγγλία» Ιωάννα Καρυστιάνη, εκδ. Καστανιώτη

Η  Ιωάννα  Καρυστιάνη μας  εντυπωσίασε για άλλη μια φορά, όχι πια απ’ τις συνελεύσεις μέσα στο κτήριο της  Νομικής  κατά τη διάρκεια του φοιτητικού κινήματος κατά της Χούντας το 1973, αλλά τώρα μέσα απ’ τις σελίδες του πρώτου μυθιστορήματος της «Μικρά  Αγγλία» που εκδόθηκε το 1997. Μέσα από το βιβλίο αυτό η συγγραφέας καταφέρνει  να ζωντανέψει μπροστά στα μάτια του αναγνώστη  τους πλόες των ναυτικών της Άνδρου ανά την υφήλιο, τον πλουν  της  ζωής κάποιων ανθρώπων γενικότερα και τον πλουν ενός βουβού κι απελπισμένου έρωτα μέσα στην κλειστή  και συντηρητική κοινωνία της Άνδρου στις αρχές του 20^ου αιώνα.                                         

Πιο  συγκεκριμένα  η συγγραφέας αναπλάθει την εποχή  και την κοινωνία  της Άνδρου, το πρώτο μισό του 20^ου αιώνα, όταν αυτό το μικρό κυκλαδίτικο νησί του Αιγαίου στέριωνε  τη ναυτιλιακή του δράση ανά την υφήλιο. Με την πένα της ζωγραφίζει αφενός  το  φυσικό τοπίο του νησιού  με τη μεσογειακή του βλάστηση  και αφετέρου το κοινωνικό  περιβάλλον της πόλης με τα  αρχοντόσπιτα  του και τη ζεστή καρδιά των λίγων κατοίκων του. Απ’ όποιο σημείο του νησιού  κι αν σταθεί ο Ανδριώτης αγναντεύει τη θάλασσα  που  χει  στην καρδιά του και τον έχει κυριεύσει. Τα ηθογραφικά στοιχεία  εμπλουτίζονται με τα  ψυχογραφικά και τα κοινωνικά και ο ρεαλισμός χρωματίζεται με πινελιές λυρισμού αναδεικνύοντας έτσι τη ζωή σε όλο της το μεγαλείο. Δυόμισι  χιλιάδες  ψυχές ήταν όλοι κι όλοι οι Ανδριώτες τότε που κατάφεραν  να διακριθούν στην παγκόσμια  ναυτιλία!  Γι αυτό ονόμασαν το νησί τους «Μικρά Αγγλία» χαριτολογώντας.

Η ναυτική  παράδοση  ζωντανεύει  μέσα απ’ τη  περιγραφή  της καθημερινότητας  των οικογενειών  τους που έμεναν στη στεριά  και τους  περίμεναν. Δεν θα μπορούσαν  αλλιώς  να διακριθούν,  αν δεν  υπήρχε αυτό το δέσιμο  με  τη  θάλασσα, αν  τα αγόρια  δεν  αδημονούσαν  να  γίνουν  ναυτικοί  όταν  θα μεγάλωναν, αν οι άνδρες  δεν θεωρούσαν   φυσιολογικό  να ταξιδεύουν  στα πέρατα   της  γης   για να βγάλουν  το ψωμί τους, αν οι γυναίκες  δεν υπέμεναν  να βλέπουν  τους  άνδρες  τους  2-3  μήνες  κάθε  δυο χρόνια  και να γεννούν  τα παιδιά τους,  ενώ αυτοί  ήταν  απόντες.

               Σ’ αυτό το  μικρό νησί του  Αιγαίου – χάρη στις ασχολίες των κατοίκων του με τα μακρινά  ταξίδια - έφτανε  πρώτα  απ’ όλους  ο   απόηχος  των ιστορικών  και κοινωνικών  εξελίξεων που συνέβαιναν στην  Ελλάδα  και στην Ευρώπη. Πρώτα  σ’ αυτούς  έφθασαν οι ειδήσεις  για τη χρήση  για πρώτη φορά των φωτεινών σηματοδοτών στους δρόμους της Κοπεγχάγης στη Δανία, για την ανακάλυψη  του φάρμακου κατά της σύφιλης, για τη χρήση του προφυλακτικού.... Οι  Ανδριώτισσες  θεωρούσαν  κοντινά  τους μέρη τα μεγάλα λιμάνια του κόσμου όπως  το Βαλπαρέϊζο της  Χιλής,  το Λίβερπουλ  της Αγγλίας,  το Τσιτακόγκ  της Άπω Ανατολής, τη Σάντα  Φε της Αργεντινής, τη Βέρα Κρουζ του Μεξικού...Ήταν εξοικειωμένες με τα ονόματα των πολυτελών  ξενοδοχείων των  ευρωπαϊκών  μεγαλουπόλεων - μέσα απ’ τα καρτ-ποστάλ  που τους έστελναν οι δικοί τους - αλλά  και με τα ονόματα  και τους  τύπους  των καραβιών  ελληνικών  και ξένων. Κι όλα  αυτά  αποτελούσαν  μέρος της καθημερινής τους κουβέντας!

             Αυτές λοιπόν οι γυναίκες, που έμεναν πίσω, κρατούσαν  στο χέρι  τους  ένα άλλο  τιμόνι, όχι   του  πλοίου αλλά  της οικογένειας, που θα πρεπε να επιβιώσει  διευθετώντας  τις απλές καθημερινές ανάγκες αλλά και παίρνοντας  αποφάσεις κι  ευθύνες για μεγάλα  θέματα,  όπως  γάμους  παιδιών και οικονομικά ζητήματα για αγορές οικοπέδων, κτίσιμο σπιτιών κλπ. Οι άντρες ήταν οι μεγάλοι απόντες, δέσποτες όμως στη σκέψη   των γυναικών τους αλλά άμαθοι στο στεριανό  κουμαντάρισμα.. Πιστοί στις οικογενειακές αξίες άνδρες και γυναίκες βίωναν τη μοναξιά  στις  συζυγικές σχέσεις. Το καταπιεσμένο όμως ερωτικό συναίσθημα  κάποιων ναυτικών  έβρισκε  τρόπους  έκφρασης είτε   με το να δημιουργούν  σχέσεις  με άλλες γυναίκες στα μακρινά ξένα, τις οποίες αποκαλούσαν πολλές φορές με τα ελληνικά ονόματα των γυναικών τους είτε με το να δημιουργούν παράλληλες σχέσεις με άλλες γυναίκες εκεί.

Θα μπορούσε κανείς να  ισχυριστεί  ότι οι γυναικείες  μορφές κυριαρχούν στο έργο  και θυμίζουν αρχαίο χορό επειδή όλες μαζί ζουν κάτω απ’ τον ίδιο ρυθμό που τους επιβάλλει η οικογενειακή ενασχόληση με τη θάλασσα. Η θάλασσα  είναι το πεπρωμένο τους, το οποίο  τις  ενώνει κι απ’ το οποίο «φυγείν αδύνατο». Η γυναικεία παρουσία απασχολεί ιδιαίτερα  τη συγγραφέα παρουσιάζοντας πλήθος γυναικείων μορφών που δεν διαγράφονται οι περισσότερες ολοκληρωμένα ως χαρακτήρες εκτός λίγων εξαιρέσεων όπως της γυναίκας του καπετάνιοιυ Σαλταφέρου μαζί με τις κόρες της  Όρσας και Μόσχας . Η συγγραφέας  δεν παρουσιάσει ολοκληρωμένους χαρακτήρες γυναικών, εκτός ολίγων εξαιρεσέων, για να  τονιστεί έτσι η πολυπληθής παρουσία των γυναικών σ΄ αυτό το "γυναικονήσι" που οι άντρες έλειπαν συνεχώς στα υπερπόντια ταξίδια τους αλλά που ήταν συνεχώς παρόντες στη σκέψη και στα λόγια τους.

Απ’ τον αγώνα της καθημερινής επιβίωσης  για την  κάλυψη  των  υλικών  αναγκών δεν μπορεί να λείπει το όνειρο, ο έρωτας και καθετί  που ομορφαίνει τη ζωή. Οι πλόες δεν αναφέρονται μόνο στους Ανδριώτες ναυτικούς αλλά και στον άνθρωπο γενικά -άντρα και γυναίκα- δείχνοντας  πώς οδηγεί ο καθένας το δικό του πλοίο, τη δική του ζωή. Ο άνθρωπος παραπαίει ανάμεσα «στο πεπρωμένο φυγείν αδύνατον» και «στο πεπρωμένο φυγείν δυνατόν». Είναι δύσκολο να ρυθμίσει κανείς τη ζωή του ελεύθερα. Άλλοι αποφασίζουν γι ’αυτόν!  Πολλές φορές όχι μόνο αυτοί που φαίνονται, όπως η σκληρή μητέρα της Όρσας  στην περίπτωση του γάμου της αλλά κι αυτοί που δεν φαίνονται, όπως η  «κληρονομημένη» γυναικεία υποταγή της Όρσας στις αποφάσεις της μητέρας-αφέντρας και οι γενικότερες κοινωνικές συνθήκες μέσα στις  οποίες  ζουν. Σωρεία λαθών που πηγάζουν από ποικίλες αιτίες εμποδίζουν τον  άνθρωπο ν’ αποφασίσει ελεύθερα και να πράξει για την ευτυχία του. "Μια αβλεψία στο λογικό σχεδιασμό της ζωής ανοίγει  ρωγμή και εισχωρεί ο δαίμων με κάθε μορφή." Όσο κι αν  υπολογίζουμε  λογικά  και   σχεδιάζουμε τα  πάντα,  κάτι   διαφεύγει  που  δεν  μπορούμε  να  ελέγξουμε. 
Έτσι έγινε και με το κτίσιμο του διώροφου αρχοντικού της οικογένειας Σαλταφέρου που έδωσε ως προίκα στις κόρες της. Ένα λάθος στην κατασκευή του πατώματος που χώριζε το ισόγειο από τον πάνω όροφο, η λεγόμενη   «μονοπατωσιά», απέβη μοιραία για τις δυο αδελφές και τις οικογένειες τους, αφού η μονοπατωσιά επέτρεπε στην Όρσα να ακούει τις κρυφές στιγμές που συνέβαιναν στον επάνω όροφο μεταξύ της αδελφής της και του άντρα της του καπετάνιου Σπύρου Μαλταμπέ, μη αφήνοντας να ξεχαστεί η πρώτη αγάπη που συνέδεσε την Όρσα και τον Μαλταμπέ! Έτσι λοιπόν  στο διάβα της ζωής ο έρωτας  της ευαίσθητης  Όρσας  και του καπετάνιου Μαλταμπέ εξελίσσεται σ’ ένα βουβό κι απελπισμένο έρωτα, που εκρήγνυται κάποια στιγμή. Έτσι όταν το πλοίο η «Μικρά Αγγλία» του Μαλταμπέ καταποντίζεται μαζί με τον καπετάνιο του, που αρνήθηκε να το εγκαταλείψει κατά το Β! Παγκόσμιο Πόλεμο, όμοια τότε καταποντίζεται και η ζωή της Όρσας, πιστής στο ιδανικό που εξέθρεψε τη ζωή της!
 Η «Μικρά Αγγλία» που ονοματίζει και ένα συγκεκριμένο πλοίο,  τελικά γίνεται το σύμβολο της προσωπικής ζωής του καθενός μας που ταξιδεύει μέσα στην απέραντη θάλασσα της ύπαρξης προσφέροντας μας πλούτη κι εμπειρίες αλλά συμπαρασύροντας μας και στο χαμό, όταν δεν το κουμαντάρουμε σωστά κι όταν το κτυπούν δυνάμεις που αδυνατούμε να ελέγξουμε.                      

              Αυτό που εντυπωσιάζει στα εκφραστικά μέσα της συγγραφέως είναι ο μακροπερίοδος λόγος της. Μεγάλες περίοδοι που πολλές φορές καλύπτουν μία παράγραφο, με τις προτάσεις να διαδέχονται η μια την άλλη ξεφεύγοντας καμμιά φορά απ’ το τυπικό του συντακτικού. Η συγγραφέας λες κι έχει μέσα της έναν ολόκληρο κόσμο από συναισθήματα και σκέψεις που την πνίγουν και τα  βγάζει  όλα  χωρίς να πάρει ανάσα, γι’ αυτό αδιαφορεί για το τυπικό της έκφρασης. Συνήθως  ο λόγος αυτός συναντιέται όταν εκφράζονται συναισθηματικές καταστάσεις με δραματική ένταση. Επίσης η συγγραφέας καταφέρνει να αποδώσει τη φυσικότητα της  Ανδριώτικης τοπολαλιάς συνδυάζοντας σ’ ένα αρμονικό σύνολο  ένα αντιποιητικό λεξιλόγιο, όπως ναυτικούς όρους  και λέξεις από την ελληνική  κουζίνα , με μια ποιητικότατη γλώσσα   που εκφράζει έναν  καταπιεσμένο λυρισμό,  που δεν αντέχει άλλο και ξεχυλίζει  λίγο-λίγο. Ακόμα ο λόγος διανθίζεται από φράσεις  αργεντίνικες, όπως «ασι  ες λα  βίδα»=  έτσι είναι η ζωή,  που δείχνουν ότι όλοι οι λαοί της γης με τα ίδια πράγματα  λυπούνται και χαίρονται.                       

          Τελικά  η Καρυστιάνη  συνθέτοντας  σ’ ένα  σύνολο τη ζωή, όπως πολύ πιθανόν διαδραματιζόταν καθημερινά  στην ναυτική Άνδρο στις αρχές του περασμένου αιώνα με τις μεγάλες στιγμές αλλά και τις ασήμαντες λεπτομέρειες της καταφέρνει να μας συγκινήσει και να παρουσιάσει ένα κομμάτι ζωής από τη ναυτική Ελλάδα!
                                  Βάρκιζα, Ιούνης 1999
                                       Σούλη Αγγελική

                                                                                                                                                                             
Υ.Γ Το βιβλίο γυρίστηκε σε κινηματογραφική ταινία από τον Παντελή Βούλγαρη και προβάλλεται στις 5 Δεκεμβρίου 2013 στις οθόνες των κινηματογράφων. Χαρείτε μερικές σκηνές από την ομώνυμη ταινία.