Κάποιες φορές, όταν αναλογίζομαι τη ζωή μου, ξεχωρίζω ένα ταξίδι αλλιώτικο από όλα τα άλλα που έχω κάνει και που διαρκεί ακόμα, μια πορεία ζωής που με διαμόρφωσε κατά πολύ ως άνθρωπο και συνεχίζει να συνυπάρχει μαζί μου. ‘Όταν ξεκίνησε το ταξίδι αυτό δεν γνώριζα πού ακριβώς θα με οδηγούσε, τώρα μπορώ όμως να το πω « ήταν και είναι ένα ταξίδι προς το θαυμαστό κόσμο των Γνώσεων»! Ένα πανοραμικό ταξίδι στο χώρο και στο χρόνο του ανθρώπινου πολιτισμού με οδηγούς δύο ζευγάρια τη Μνήμη και τη Κρίση, τη Λογική και το Συναίσθημα. Στους δρόμους προς τη γνώση, συνάντησα πολλούς σταθμούς, ο καθένας και μια έκπληξη, δεν κατέβηκα όμως σε όλους, δεν μου έφθανε ο χρόνος, σε μερικούς όμως τους πιο κοντινούς ξαναγύριζα κάθε τόσο ανακαλύπτοντας όλο και περισσότερες κρυμμένες αλήθειες! Στην αρχή του ταξιδιού πολύς κόσμος επιβιβάστηκε, καθ’ οδόν όμως αρκετοί κατέβηκαν, άλλοι ξαναγύρισαν κι άλλοι έφυγαν για πάντα. Με λίγους από αυτούς μάλιστα συνομίλησα και με εντυπωσίασαν με τον πλούτο και το βάθος της σκέψης τους ή την εκφραστική δεινότητα τους. Το ταξίδι αυτό προς το θαυμαστό κόσμο των γνώσεων δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς την ανθρώπινη γλώσσα, αυτό το θαυμαστό όργανο έκφρασης κι επικοινωνίας! Τελικά το ταξίδι αυτό είναι ένα ταξίδι ζωής και σαν τέτοιο έχει υμνηθεί κι από τους ποιητές!
Τη μόρφωση ως αξία την είχα πάντα ψηλά! Ίσως η φιλοπεριέργεια και η φιλομάθεια μου, ίσως κάποια άτομα με προσωπικότητα από το οικογενειακό και ευρύτερο περιβάλλον μου που μπορούσαν να εξηγούν πολλά θαυμαστά που συνέβαιναν στον κόσμο τούτο, ίσως βιβλία, ταινίες, μουσικές -που έτυχε να διαβάσω, να δω, να ακούσω- που με ταξίδευαν και μου άνοιγαν νέους ορίζοντες, ίσως, λέω, όλα αυτά συνέβαλαν ώστε να αγαπήσω τον κόσμο των γνώσεων. Και οι σπουδές μου στη Φιλοσοφική και το επάγγελμα μου ως φιλόλογος καθηγήτρια καλλιέργησαν την κλίση μου αυτή.
Κάποτε όμως συνειδητοποίησα ότι, αν και είχα πολλές γνώσεις, δεν μπορούσα να αξιολογήσω συγγραφείς, ιστορικά γεγονότα, πολιτικές καταστάσεις, γιατί μου έλειπε η κριτική σκέψη και αισθανόμουνα άσχημα κάθε φορά που συνέβαινε αυτό. Όλα τα μονοπάτια της γνώσης που είχα περπατήσει ως τότε με οδηγό τη Μνήμη χρειαζόντουσαν ως συνοδηγό και την Κρίση για να με οδηγήσουν στη λεωφόρο της ουσιαστικής Γνώσης.
Θυμάμαι τα λόγια ενός φιλολόγου μου στη Β’ Γυμνασίου «ξέρω ότι διαβάζεις, θα γίνεις όμως καλύτερη ακόμα μαθήτρια, αν δεν αποστηθίζεις τόσο». Δεν μπορούσα να καταλάβω τι εννοούσε! «να λες το μάθημα με δικά σου λόγια, μην παπαγαλίζεις» μου εξήγησε. Θυμάμαι ακόμα πρωτοδιόριστη καθηγήτρια διδάσκοντας Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη στο Μαράσλειο Γυμνάσιο Αθηνών, εξαντλούσα γρήγορα τη διδασκαλία μου σε άγνωστες λέξεις, χωρισμό ενοτήτων και περιλήψεις, άντε και κανένα χαρακτηρισμό – ουδεμία κουβέντα για την αξία του Παπαδιαμάντη ως ορόσημο στη νεοελληνική λογοτεχνία. Για να λέμε και του στραβού το δίκιο, αυτή ήταν η κατάσταση στην ελληνική εκπαίδευση αμέσως μετά την πτώση της Χούντας. Το Πανεπιστήμιο Αθηνών, από το οποίο είχα αποφοιτήσει, ήταν πολύ συντηρητικό και μου είχαν δώσει πτυχίο φιλολόγου με λίαν καλώς, χωρίς να μου δώσουν και τις απαιτούμενες γνώσεις. Κι αυτό ήταν για πολλά χρόνια το παράπονο μου: έχασα πολύ χρόνο μέχρι να αποκτήσω εκείνα τα εφόδια που είναι απαραίτητα σε έναν σύγχρονο δάσκαλο για να μεταδώσει στους μαθητές του την ουσιαστική γνώση των πραγμάτων! Πώς όμως θα αποκτούσα κι εγώ μια εμπεριστατωμένη κρίση για τα πράγματα, ξεφεύγοντας από την υποκειμενική γνώμη, που όλοι διαθέτουμε;
Μια μέρα, τυχαία, με αφορμή μια συζήτηση φίλων άσχετων με τη φιλολογία, πληροφορήθηκα (εγώ η φιλόλογος!) ότι η κριτική του Ανδρέα Καραντώνη για το Σεφέρη, ήταν πολύ καλή γιατί επιτέλους κατάλαβαν τα ποιήματα του και την αξία του ως ποιητή, αφού έφερε το συμβολισμό και μαζί τη μοντέρνα ποίηση στην Ελλάδα από την Ευρώπη στην οποία λίγο πριν είχε γεννηθεί. Και κει άκουσα, ότι η μοντέρνα ποίηση διαφέρει από τη γνωστή παραδοσιακή που ξέρουμε, επειδή σπάει τη λογική ενότητα τόπου, χρόνου, δράσης μιας αφήγησης, μιας ιστορίας, που μέχρι τώρα την καταλαβαίναμε εύκολα, και αντικαθιστά αυτή τη λογική σύνδεση με τη συνειρμική-ψυχολογική σύνδεση κάνοντας την ιστορία να φαίνεται ότι δεν έχει λογική αλληλουχία. Τι αποκάλυψη ήταν αυτή για μένα! Την άλλη μέρα αγόρασα το βιβλίο και στη συνέχεια για αρκετά χρόνια κι άλλα βιβλία με κριτικές για άλλους ποιητές και συγγραφείς και άνοιξαν τα μάτια μου!
Και κατάλαβα στη συνέχεια ότι αυτός ο μοντέρνος τρόπος γραφής αποτέλεσε τομή στην ποίηση και γενικά στη λογοτεχνία, γιατί έτσι μπόρεσαν οι ποιητές με λίγα λόγια να πουν πολλά πράγματα και άφησαν τον αναγνώστη ελεύθερο πια, να αναζητήσει μαζί τους την ομορφιά της ποίησης αντί να τον πάρουν από το χέρι και να τον καθοδηγούν, όπως στην παραδοσιακή ποίηση! Για παράδειγμα ο Σεφέρης συνδέει την αρχαία Ελλάδα με τη νεότερη, αφού με τον ψυχολογικό συνειρμό «μεταπηδά» εύκολα από το χθες στο σήμερα, αφαιρώντας τις περιττές, αυτονόητες, λογικές λεπτομέρειες που συνδέουν το χθες με το σήμερα, αρκεί βέβαια ο αναγνώστης να εξασκηθεί να ανακαλύπτει μόνος του με αφορμή κάποιες λέξεις, ή εικόνες το κοινό σημείο που του επιτρέπει να μεταπηδά από το χθές στο σήμερα και να συνδέει έτσι συνειρμικά, αυτόματα σχεδόν πράγματα που φαίνονται αταίριαστα εκ πρώτης όψεως. Και τότε ξεπροβάλλει, αποκαλύπτεται το νόημα του ποιήματος! Για παράδειγμα στο ποίημα "Επί Ασπαλάθων" του Σεφέρη ο κίτρινος αγκαθωτός θάμνος ασπάλαθος που συναντά ο ποιητής στη βόλτα του στο Σούνιο στις 25 Μαρτίου 1970 γίνεται η αφορμή να θυμηθεί ο ποιητής τον πανάθλιο τύραννο Αρδαίο που οι αρχαίοι για τις πράξεις του τον τιμώρησαν σύροντας και ξεσκίζοντας τον πάνω στα σουβλερά αγκάθια του ασπάλαθου. Η δε ημερομηνία και ο καταληκτικός στίχος μας επαναφέρουν στο παρόν της στρατιωτικής χούντας που επικρατούσε το 1970 στην Ελλάδα, υποβάλλοντας έτσι στον αναγνώστη τους αναγκαίους συνειρμούς για την τιμωρία κάθε τυράννου!
Ο δρόμος μου προς την κριτική σκέψη είχε κι άλλα ορόσημα και διήρκεσε αρκετά. Ανήκω στη λεγόμενη γενιά του Πολυτεχνείου, όταν η πολιτική ατμόσφαιρα τότε ήταν πολύ φορτισμένη από τις συζητήσεις που φούντωναν στο νεαρό φοιτητόκοσμο για την αναγκαιότητα πτώσης του δικτατορικού καθεστώτος της χούντας. Κι έτσι σιγά-σιγά άρχισα να συνειδητοποιώ την έννοια της πολιτικής: να ακούω για τους μεγάλους πολιτικούς στοχαστές από τη γαλλική, γερμανική, ρωσική διανόηση, να με ενδιαφέρουν και οι πολιτικές στήλες των εφημερίδων, να παρακολουθώ τα τότε τεκταινόμενα στις ΗΠΑ (πόλεμος Βιετνάμ, αντιπολεμικό κίνημα ), στη Γαλλία το κίνημα του Μάη του 1968, στην Τσεχία όταν συνετρίβη η Άνοιξη της Πράγας το 1968 κάτω από τις ερπύστριες των σοβιετικών τανκς κλπ Και δεν μπορούσα να μην αναρωτηθώ γιατί συμβαίνουν όλες αυτές οι συγκρούσεις στον κόσμο (ιδεολογικές, στρατιωτικές, πολεμικές) και τελικά σε ποια πλευρά βρίσκεται το δίκαιο. Είχα μπει στον θαυμαστό νόημα της πολιτικής που η σκληρή πραγματικότητα την κάνει συχνά αποτρόπαιη στα μάτια μας! Παράλληλα η μακροχρόνια εκπαιδευτική μου εμπειρία και τα διαβάσματα μου με έφεραν πιο κοντά στη μεθοδολογία της κριτικής σκέψης , την οποία εν συντομία παραθέτω παρακάτω.
Δεν αρκεί λοιπόν κάποιος να ξέρει ονόματα προσώπων, γεγονότων, χρονολογίες, τίτλους έργων, τότε είναι απλά πολύξερος. Αντίθετα η κριτική σκέψη καλλιεργείται ακολουθώντας ο νους τα παρακάτω στάδια σκέψης: Α. κατανοώντας πολύ καλά το θέμα που διαβάζει ή πληροφορείται απαντώντας αρχικά στις εξής ερωτήσεις-κλειδιά : τι είναι αυτό; / ή ποιος, τί έκανε,/ πότε, πού, πώς,/ γιατί ( αίτια =επειδή ... / σκοπούς= για να ...),/ ποιες οι συνέπειες των πράξεων; Β. Με τις ερωτήσεις αυτές αλλά και καινούργιες που ,προστίθενται εμβαθύνοντας στο κείμενο, ο άνθρωπος αναλύει το θέμα στα επιμέρους στοιχεία από τα οποία αποτελείται (αναλυτική σκέψη). Με άλλα λόγια ο άνθρωπος δεν πρέπει να` στέκεται στα επιφαινόμενα που συμβαίνουν γύρω του αλλά να εκδηλώνει τις απορίες του και να μη φοβάται να θέτει ερωτήσεις και να αναζητά απαντήσεις που να τον πείθουν. Η υποβολή ερωτήσεων από τον ίδιο το μαθητή είναι βασικό στοιχείο του διαλόγου ως μέθοδος αφύπνισης και συμμετοχής στη διαδικασία της μάθησης! Γ. στη συνέχεια αφού έχει καταλάβει πολύ καλά το θέμα, ξανασυνδέει, συνθέτει τα επιμέρους στοιχεία του θέματος σε μια ολότητα (=συνθετική σκέψη) αφομοιώνοντας τα, ζυμώνοντας τα με παραπλήσιες προϋπάρχουσες γνώσεις του, ώστε να μπορεί να το αφηγείται τώρα με δικά του λόγια, ή να αποδίδει την περίληψη του ή να δίνει απαντήσεις σε ερωτήσεις κρίσεως. Δ. Στη συνέχεια το άτομο προχωρά στην αξιολόγηση του θέματος, αφού πρώτα το εντάξει μέσα στις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν στην εποχή, που αυτό συνέβη. Για παράδειγμα βρίσκει: ποιες εναλλακτικές λύσεις υπήρχαν τότε και ποια ακολουθήθηκε από το πρόσωπο στο οποίο αναφερόμαστε, τι καινούργιο για την κοινωνία κομίζει το έργο αυτό, πόσο σπουδαίο είναι για τα αποτελέσματα του. την αντοχή του στο χρόνο, τη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων, την προστασία ή όχι του περιβάλλοντος κλπ. Έτσι χρησιμοποιούμε διάφορα κριτήρια για να αξιολογούμε τα πρόσωπα και τις πράξεις τους. Αν βρούμε τι καινούργιο έφερε, ανακάλυψε, δημιούργησε ένας άνθρωπος ή και αντίθετα παρέλειψε, κατέστρεψε, συγκρίνοντας με το τί υπήρχε προηγουμένως ή τι έκαναν οι άλλοι της εποχής του, τότε μόνο κάποιος μπορεί να αξιολογήσει σωστά ένα έργο.
Για παράδειγμα ο Νεύτων είναι μεγάλος γιατί ανακάλυψε το νόμο της βαρύτητας, ή ο Έντισσον γιατί ανακάλυψε τον ηλεκτρισμό. Κι ο ποιητής γιατί; Μα, για όσα γράφει και πώς τα διατυπώνει, Για παράδειγμα ο Διονύσιος Σολωμός, επέλεξε να υμνήσει τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων κατά των Τούρκων κατακτητών τους τη στιγμή που διεξαγόταν και μάλιστα τον εκφράζει στη γλώσσα του λαού, τη δημοτική και τόσο τέλεια, όταν οι σοφολογιώτατοι της εποχής του έλεγαν ότι η δημοτική είναι παρακατιανή γλώσσα ανίκανη να εκφράσει την ποίηση. Έτσι ο Σολωμός δημιούργησε έργο αξεπέραστο, που τον ανέδειξε σε εθνικό ποιητή της Ελλάδας και συγχρόνως άνοιξε το δρόμο στους νεότερους να γράφουν στη δημοτική με θέματα από τη νεότερη Ελλάδα! Κι ο ζωγράφος; για τις ομορφιές του κόσμου που αποδίδει σε καλλιτεχνικές εικόνες επιλέγοντας θέματα του κόσμου τούτου ορατά και κρυμμένα αποδίδοντας τα με τα κατάλληλα χρώματα και σχέδια,, ώστε να μιλούν στην ψυχή του ανθρώπου!
&
Πώς να γνωρίσει λοιπόν κάποιος αυτό το θαύμα της ζωής και του κόσμου που μας περιβάλλει; και να κατανοήσει το μεγαλειώδη αγώνα του ανθρώπου, που δεν αρκέστηκε στην εμπειρική γνώση του αλλά θέλησε να τον ερευνήσει επιστημονικά σε βάθος με την Ορθή Λογική και να αποτυπώσει τη Συγκίνηση του γι αυτόν σε καλλιτεχνικές εικόνες; Συχνά έπιανα τον εαυτό μου από τη μια να θαυμάζω το βάθος της σκέψης και την αλήθεια στην οποία έφτανε ο ψυχρός επιστημονικός λόγος και από την άλλη να συγκινούμαι πολύ, να πλημμυρίζουν τη ψυχή μου συναισθήματα ευχάριστα αντικρίζοντας την ομορφιά της φύσης, την καλοσύνη, την καλαισθησία, τους αγώνες των ανθρώπων για επιβίωση και αξιοπρέπεια, ή αντίθετα στενοχωριόμουνα βλέποντας την ασχήμια και το κακό να κυριαρχούν στο περιβάλλον.
Έτσι το ταξίδι μου προς το θαυμαστό κόσμο της γνώσης, πραγματοποιήθηκε μέσα στο Χώρο και το Χρόνο του ανθρώπινου πολιτισμού με οδηγούς όχι μόνο τη Μνήμη και την Κρίση δηλαδή τη Λογική γενικότερα αλλά και με το Συναίσθημα. Αυτό το ταξίδι νού και ψυχής ξεκινά πολύ νωρίς, αφότου γεννηθεί ο άνθρωπος ακούγοντας, βλέποντας κι απορώντας για πολλά που συμβαίνουν γύρω του ώσπου αρχίζει να σχηματίζει οργανωμένες εικόνες κατά τη σχολική του φοίτηση. Ποιο παιδί δεν θαμπώνεται από τους γεωγραφικούς άτλαντες και την υδρόγειο σφαίρα που τον φέρνουν σε πρώτη επαφή με τον παγκόσμιο χώρο; Και από την αφήγηση των μεγάλων ιστορικών περιόδων που πέρασε η ανθρωπότητα; Αρχαία Ελλάδα, Μέγας Αλέξανδρος, Ρώμη, Βυζάντιο, Μεσαίωνας, Αναγέννηση, Διαφωτισμός, Γαλλική Επανάσταση, Α’και Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ..κι αργότερα, αν θέλει μαθαίνει περισσότερα για κάθε ιστορική εποχή χωριστά ! Χωρίς το φακό της ιστορίας που φωτίζει κι αποκαλύπτει διαρκώς την ανθρώπινη περιπέτεια πάνω στη Γη, ο άνθρωπος χάνει τον προσανατολισμό του και δεν μπορεί να βρεί εύκολα τη θέση του μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τόπου του, της χώρας του, της ηπείρου του, του παγκόσμιου χώρου και να συνειδητοποιήσει όσα συμβαίνουν στη δική του εποχή.
Ήμουνα τυχερή! Η γενιά μου ανδρώθηκε μετά την πτώση της Χούντας, το 1974. Το Δημοκρατικό πολίτευμα είχε αποκατασταθεί στη χώρα μας. Τότε άρχισαν να εκδίδονται πολλά λογοτεχνικά περιοδικά και βιβλία για τη Νεοελληνική Λογοτεχνία, την Ελληνική Ιστορία, τη Μουσική, τη Ζωγραφική και άλλα. Μια σειρά εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων εκσυγχρόνισαν κατά πολύ το πεπαλαιωμένο εκπαιδευτικό μας σύστημα, και ένας άνεμος δημοκρατίας και ελευθερίας φύσηξε μέσα σε αυτό. Καθιέρωση της Δημοτικής γλώσσας στην εκπαίδευση, τάξεις με 30 μαθητές (ως πρωτοδιόριστη είχα 70 μαθητές!), καινούργια σύγχρονα μαθήματα, καινούργια καλογραμμένα σχολικά βιβλία, και ... επιπλέον επετράπη να φορούν οι καθηγήτριες παντελόνι στο σχολείο και μπλούζα χωρίς μανίκι! Σε ένα τέτοιο σχολείο ο καθηγητής είχε κέφι να διδάξει και ο μαθητής να μάθει κι ας μην ήταν όλα τέλεια!
Και ο δικός μου επαγγελματικός δρόμος περνούσε μέσα από τα σχολεία. Όταν κλήθηκα να διδάξω ως καθηγήτρια ο παλιός τύπος δασκάλου με τον μονόλογο από καθέδρας έσβηνε και ένας νέος τύπος εμφανιζόταν που ανέπτυσσε το διάλογο με τους μαθητές καθιστώντας τους έτσι συνεργούς στην ανακάλυψη της αλήθειας των γνώσεων. Ο σύγχρονος δάσκαλος δεν περιορίζεται πια στη μετάδοση πληροφοριών –εξ άλλου σήμερα το Διαδίκτυο προσφέρει πολύ περισσότερες - όσο στην οργάνωση, ερμηνεία κι αξιολόγηση των πληροφοριών που παίρνει ο μαθητής για να μη χάνεται μέσα στην υπερπληροφόρηση που τον βομβαρδίζει καθημερινά. Η κάθε πληροφορία δεν οδηγεί απαραίτητα στη γνώση αλλά μόνο αυτή που κρίνεται χρήσιμη για τη ζωή του καθενός. Ούτε πάλι οι γνώσεις οδηγούν στη σοφία-μόρφωση, αν δεν συσχετιστούν μεταξύ τους και δεν αξιολογηθεί η προσφορά του κάθε επιστημονικού και καλλιτεχνικού τομέα στη ζωή μας. Με άλλα λόγια ο μαθητής θα πρέπει, σαν τις μέλισσες που συλλέγουν το μέλι, χωρίς να επικάθονται επί όλων των φυτών, έτσι κι αυτός να μάθει από που , πως και γιατί να αναζητεί τη γνώση. Αυτός ο τρόπος σκέψης με γοήτευε, αν και αρκετά δύσκολος, άξιζε όμως η προσπάθεια γιατί σε αντίθεση με τη στείρα γνώση που κυριαρχούσε στο εκπαιδευτικό μας σύστημα - παρόλη την ύπαρξη και φωτεινών εξαιρέσεων – αυτός ο νέος τρόπος υποσχόταν ουσιαστική παιδεία, καλλιεργώντας το κίνητρο στο μαθητή κι απαντώντας στις απορίες του για το πώς είναι φτιαγμένος ο κόσμος.
Κι εγώ ήμουνα νέα με κέφι, ούτε 30 χρονών, και μάθαινα –πρώτη βέβαια εγώ- την ύλη, που μου ανέθεταν να διδάξω! Σε πόσους σταθμούς δεν σταμάτησα. Και κάθε σταθμός μια έκπληξη! Και τι δεν έμαθα! Όσο μπορούσα, εμβάθυνα στα μαθήματα της ειδικότητας μου, και η διδακτέα ύλη ήταν πολύ μεγάλη: Αρχαία και Νέα Ελληνική Γλώσσα μέσα από μεγάλη ποικιλία κειμένων -τόσο όμορφα τα περισσότερα -, Ιστορία ελληνική αλλά κι άλλων λαών, Φιλοσοφία αρχαία ελληνική και ευρωπαϊκή! Γενικά ως μέθοδο προσπαθούσα να συνδέω τη καθημερινή, μερική γνώση που δίδασκα με το σήμερα εντάσσοντας τη στην ευρύτερη ομάδα γνώσεων στη οποία περιλαμβανόταν. Σαν να λέμε διδάσκαμε για το δέντρο αλλά δεν χάναμε κι από τα μάτια μας το δάσος. Για παράδειγμα διδασκόταν ένα ιστορικό γεγονός αλλά τονιζόταν ιδιαίτερα η σημασία του στην εξέλιξη της ιστορίας ελληνικής ή ευρωπαϊκής συγκρίνοντας ή συσχετίζοντας το με άλλα παρόμοια ιστορικά γεγονότα. Ναι μεν αποσπασματική γνώση αλλά όχι ξεκομμένη από κεί που ανήκε.
Πλησίασα με όρεξη τα μαθήματα εκτός ειδικότητας, που- ελλείψει συναδέλφων με ειδικότητα - τα δίδασκαν οι συγγενείς ειδικότητες τους, οι φιλόλογοι.
Η επιστήμη της Κοινωνιολογίας με γοήτευσε! Η εικόνα που είχα για την κοινωνία ως ένα σύνολο ανθρώπων που έτυχε να ζουν κάπου μαζί, ανατράπηκε, διότι αυτό το σύνολο στηρίζεται πάνω σε ένα υπόβαθρο που είναι κοινό σε όλες τις κοινωνίες, σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης. Αυτή η βάση λοιπόν είναι κτισμένη, οργανωμένη με θεσμούς, μηχανισμούς κοινωνικοποίησης και κοινωνικού ελέγχου, έχει κυρίαρχη ιδεολογία που αντιμάχεται άλλες ιδεολογίες ανερχόμενες, έχει κοινωνική διαστρωμάτωση, πεποιθήσεις, νοοτροπίες, στερεότυπα ... «Τι σημαίνουν όλες αυτές οι λέξεις; αναρωτιόμουνα, όταν για πρώτη φορά έπρεπε να τα διδάξω!» και «μη ξεχάσεις να δείξεις στους μαθητές πώς όλα αυτά επηρεάζουν τον τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς του καθενός μας, έλεγα στον εαυτό μου». Το υπόβαθρο αυτό δένει γερά τις κοινωνίες μεταξύ τους. Όταν οι θεσμοί συμβαδίζουν με τις ανάγκες του καιρού τους βοηθούν τους ανθρώπους να ανοίξουν τα φτερά τους και να πετάξουν μακριά ενώ όταν είναι αναχρονιστικοί τούς κρατά πίσω καθηλωμένους στο χθες. Και η βιομηχανική εποχή που εισέβαλε στην Ελλάδα το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα έφερε καινούργιους κοινωνικούς θεσμούς ή άλλαξε το περιεχόμενο τους, κάνοντας τους ανθρώπους να αισθάνονται συχνά ότι έχασαν τη γη κάτω από τα πόδια τους! Για παράδειγμα η ανδροκρατούμενη κοινωνία κλονίστηκε, η γυναίκα άρχισε να αποκτά δικαιώματα μόρφωσης, εργασίας, ψήφου, πολλές προκαταλήψεις και στερεότυπα γύρω από τις σχέσεις των δυο φύλων καταπολεμήθηκαν και η κοινωνία άρχισε να εκσυγχρονίζεται.. Κάθε μεταρύθμιση όμως δεν σημαίνει αυτόματα κι εκσυχρονισμό, αν δεν καλύπτει αληθινές ανάγκες των ανθρώπων! Επαναστατικό μάθημα !
Ψυχολογία εξελικτική: οι γνωστές φάσεις ηλικιακής ανάπτυξης του ανθρώπου (βρέφος, νήπιο, παιδική ηλικία, εφηβεία, νεότητα, ωριμότητα, γεροντική ηλικία) αποκτούσαν άλλο νόημα ερευνώντας τα ιδιαίτερα ψυχολογικά χαρακτηριστικά της κάθε ηλικίας και τις επτά -7- ηλικιακές κρίσεις που περνά ο άνθρωπος μεγαλώνοντας, έντονες ή ήπιες ανάλογα το πως βιώνει ο καθένας την καθεμιά. Θυμάμαι με πόσο ενδιαφέρον παρακολουθούσαν οι μαθητές τη φάση της εφηβείας –την οποία έφερε η βιομηχανική εποχή – και δεν είχαν άδικο! Στις αγροτικές κοινωνίες οι άνθρωποι περνούσαν κατευθείαν από την παιδική ηλικία στη νεότητα, επειδή παντρεύονταν πολύ νέοι κι αναλάμβαναν ευθύνες οικογένειας και δουλειάς. Οι βιομηχανικές κοινωνίες δημιούργησαν τη περίοδο της εφηβείας, γιατί μεσολαβούν μακροχρόνιες σπουδές για την εύρεση εργασίας, γεγονός που αναβάλλει τη σεξουαλική και οικονομική προσαρμογή τους, δημιουργώντας έτσι προβλήματα σχηματισμού κι αποδοχής της προσωπικής τους ταυτότητας, την οποία αναζητούν επί πολύ και η οποία δυσκολεύει την κοινωνική προσαρμογή τους.
Τι να πω για ένα άλλο μάθημα, την Πολιτική Οικονομία, η οποία είδε τη μελέτη της οικονομικής επιστήμης να αποκτά νόημα μόνο μέσα σε μια πολιτική κοινωνία, που τα μέλη της έχουν συγκρουόμενα οικονομικά συμφέροντα, κάτι που σήμερα τείνουν να το ξεχάσουν, αφού η Οικονομία παρουσιάζεται σαν υπόθεση δυσνόητων αριθμητικών υπολογισμών και αλγορίθμων.
Δίδαξα ακόμα Αρχές Πολιτικής Επιστήμης και ήλθα σε επαφή με τον πολιτικό στοχασμό διανοητών όπως ο Αριστοτέλης, ο Μακιαβέλι, ο Χόμπς, ο Ρουσσό, ο Μαρξ που εξηγούσαν π.χ γιατί οι κοινωνίες θέλουν να αποκτήσουν κράτος παραχωρώντας εξουσία σε κάποια μέλη της, ποια γνωρίσματα πρέπει να έχει μια εξουσία και γιατί κλπ. Κι εγώ θαύμαζα ή αποδοκίμαζα τα μέσα που χρησιμοποιούν τα δημοκρατικά καθεστώτα ή τα αυταρχικά αντίστοιχα για να διατηρηθούν στην εξουσία. Εξάλλου στην Ελλάδα δεν έλειψαν οι ευκαιρίες πολιτικοποίησης της γενιάς μου: στρατιωτική δικτακτορία 1967-1974, εξέγερση Πολυτεχνείου, Κυπριακό, Μεταπολίτευση, οικονομική κρίση του 2010 και Μνημόνια. Κι έτσι αυτή η ακαταλαβίστικη Πολιτική άρχισε να φωτίζεται, οι πολιτικές διαφωνίες να εξηγούνται. Κι όταν ο άνθρωπος δεν δέχεται παθητικά τα πολιτικά δρώμενα αλλά ενδιαφέρεται για τα κοινά και κρίνει κατά πόσο οι πολιτικές που εφαρμόζονται είναι δίκαιες κι ωφέλιμες για το λαό, τότε αρχίζει ... σιγά σιγά να γίνεται πολίτης!
Επειδή όμως δεν υπάρχει πάντα μια απάντηση για κάθε απορία του ανθρώπου και περισσότερο για τα μεγάλα ερωτήματα της ζωής δημιούργησε τη Φιλοσοφία, η οποία κατευθύνει τη σκέψη σχετικά 1. Με πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος (κλάδος οντολογίας) 2. Αν είναι εφικτή ή όχι η γνώση του κόσμου αυτού, και από που πηγάζει η γνώση του αυτή από τις αισθήσεις ή από το νου (γνωσολογία) και 3. ποιο είναι το νόημα του κόσμου και πώς οφείλει να ζει ο νοήμων άνθρωπος μέσα σε αυτόν (ηθική). Έτσι μόνο ο άνθρωπος με το φιλοσοφικό στοχασμό που δίνει γενικούς εναλλακτικούς τρόπους απαντήσεων, μπορεί να ηρεμήσει και να απαλύνει τον καημό του κάπως!
&
Κι αν ο ένας δρόμος μου για την απόκτηση της μόρφωσης περνούσε μέσα από την εκπαίδευση, ο άλλος μεγάλος δρόμος περνούσε μέσα από το κοινωνικό και πολιτιστικό περιβάλλον στο οποίο έτυχε να ζήσει η γενιά μου, το οποίο τότε πρόσφερε πολλές ευκαιρίες για απόκτηση γνώσεων και μόρφωσης. Στον καιρό μας λοιπόν συνέβη η εφεύρεση και η μαζική διάδοση της τηλεόρασης, όπου κατά τα πρώτα χρόνια οι τηλεοπτικές παραγωγές της, αν και ήταν σαφώς λιγότερες και προβάλλονταν μόνο από το απόγευμα μέχρι τα μεσάνυχτα, οι περισσότερες διακρίνονταν από μια ποιότητα. Αργότερα άρχισε το τηλεοπτικό πρόγραμμα να προβάλλεται όλο το 24ωρο και να κατακλύζεται από τα λεγόμενα "σκουπίδια" . Και πόσα ωραία δεν μας δίδαξε η τηλεόραση και μας διδάσκει ακόμα, αρκεί να τα ξεχωρίζουμε και να τα επιλέγουμε! Ντοκυμαντερ για τη φύση και την πρόοδο των επιστημών, ποιοτικές ταινίες και τηλεοπτικές σειρές, βιογραφίες προσωπικοτήτων, ταξίδια σε ενδιαφέροντες γεωγραφικούς τόπους και σε ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν την πορεία της ανθρωπότητας και την εξέλιξη του πολιτισμού μας! Επιπλέον το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον στα χρόνια εκείνα, της λεγόμενης μεταπολίτευσης, πρόσφερε πολλές ευκαιρίες στη γενιά μου για να έλθει σε επαφή με τον μαγικό κόσμο των Καλών Τεχνών, που τότε γνώριζαν μεγάλη άνθιση. Νέοι μουσικοσυνθέτες, ζωγράφοι, σκηνοθέτες, ποιητές, ηθοποιοί, εκθέσεις ζωγραφικής, μπουάτ, θέατρα πλούτιζαν το νεοελληνικό πολιτισμό που είχε μείνει πίσω στα μετεμφυλιακά χρόνια. Ποιος δεν συγκινήθηκε και δεν συγκινείται ακόμα από τη μελωδία των μουσικών ήχων, τις αέρινες χορευτικές φιγούρες, τους ποιητικούς στίχους με εκφραστική τελειότητα, τους ζωγραφικούς πίνακες που ο πλούτος των χρωμάτων τους είτε με λεπτές αποχρώσεις ή βαθιές αντιθέσεις ντύνουν τα σχέδια ενός πίνακα; ποιος δεν στάθηκε να θαυμάσει ένα γλυπτό, όταν η σμίλη του καλλιτέχνη δίνει ψυχή στο άψυχο μάρμαρο ή μέταλλο; ή ποιος δεν θαυμάζει ένα κτήριο που ξεχωρίζει για την αρμονία των όγκων, των γραμμών του, των υλικών και των χρωμάτων του; ή ποιον δεν τον έχει συνεπάρει σε άλλους κόσμους μια καλή κινηματογραφική ταινία ή μια καλή θεατρική παράσταση; Είναι κι αυτός ένας άλλος τρόπος να γνωρίσουμε τον κόσμο, όχι πια μέσα από τον ορθολογισμό της επιστήμης αλλά μέσα από τα συναισθήματα που γεννά η επαφή με τον κόσμο τούτο, συναισθήματα ποικίλα που εμπνέουν ευαίσθητους ανθρώπους και τα αποτυπώνουν μέσα από την τέχνη του ο καθένας! Και στη νέα ψηφιακή εποχή που έχουμε εισέλθει, προστέθηκε και το Διαδίκτυο για να μπορούν εκατομμύρια άνθρωποι τώρα να τα απολαμβάνουμε, αρκεί να τα ξεχωρίζουμε και να τα παρακολουθούμε!
Κάποτε ρώτησα τους μαθητές μου «ποιος τρόπος είναι καλύτερος να γνωρίσουμε τον κόσμο, ο επιστημονικός ή ο καλλιτεχνικός;» δεν ήταν εύκολη η απάντηση, μπερδεύτηκαν, ώσπου μια μαθήτρια απάντησε «μήπως αλληλοσυμπληρώνονται κυρία;» κι είχε πολύ δίκιο. Για παράδειγμα ο γεωπόνος εξετάζει ένα δέντρο, γνωρίζει τις φάσεις ανάπτυξης του, τις πιθανές αρρώστιες του. Αλλά για τη δροσιά του ήσκιου του, το θρόισμα των φύλλων του, την πρασινάδα του φυλλώματος του, ποιος άλλος θα μας μιλήσει, αν όχι αυτός που συγκινείται από όλα αυτά! Και με τις δυο αυτές οπτικές αποκτούμε ολοκληρωμένη εικόνα για το τι είναι δεντρο! «μα κυρία αυτά τα ξέρουμε χωρίς να σπουδάσουμε και χωρίς να είμαστε ζωγράφοι» είπε ένας άλλος μαθητής. «Φυσικά γιατί εκτός από την επιστημονική και την καλλιτεχνική γνώση υπάρχει και η εμπειρική γνώση την οποία αποκτούμε εύκολα όλοι μας μέσα από τις καθημερινές εμπειρίες μας. Η εμπειρική όμως γνώση δεν εμβαθύνει, συνήθως στέκεται στο φαίνεσθαι κι όχι στο είναι, αγνοώντας την αλήθεια και την ομορφιά των πραγμάτων. Γι αυτό ή τα προσπερνάμε αδιάφοροι ή τα υποτιμούμε, ή εκλαμβάνουμε το άσχημο για όμορφο, ή και τα καταπολεμούμε. Για παράδειγμα, όταν στην Αναγέννηση κάποιοι ζωγράφισαν κοσμικά θέματα και το γυμνό ανθρώπινο σώμα δεν τα αναγνώρισαν όλοι αμέσως ως ωραία που άξιζε να γίνουν θέμα των Τεχνών γιατί είχαν συνηθίσει στα θρησκευτικά θέματα, ή όταν εμφανίζονται νέα μουσικά είδη ή η μοντέρνα τέχνη κ.α. Το αληθινά ωραίο έχει μια αρμονία του εσωτερικού περιεχομένου του με την εξωτερική μορφή του» κι έκλεισε η συζήτηση, υποσχόμενη να συνεχιστεί μια άλλη φορά, γιατί κτύπησε διάλειμμα.
&
Πάντα αναγνώριζα την αξία των θετικών επιστημών αλλά δεν κατείχαν ιδιαίτερη θέση στην καρδιά μου μέχρι που διάβασα κάποια βιβλία που με ταρακούνησαν και με έμπασαν στην ομορφιά τους! Θυμάμαι τη συνάδελφο, που μου σύστησε το βιβλίο «Το θεώρημα του Παπαγάλου» λέγοντας μου ότι θέμα του είναι η εξέλιξη των μαθηματικών. «Μα τα μαθηματικά πώς να γίνουν θέμα λογοτεχνίας;» της είπα. «διαβασέ το, έχει πολύ ενδιαφέρον, θα σου αρέσει» μου είπε. «Οι επιστημονικές αλήθειες χρειάζονται ωραίες ιστορίες για να τραβήξουν τους ανθρώπους και να τους κάνουν να τις αγαπήσουν» θέτει ως μότο στην πρώτη σελίδα του βιβλίου του ο συγγραφέας Ντένι Γκετζ, καθηγητής Ιστορίας των Επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης.
Όλα ξεκίνησαν όταν οι αρχαίοι Έλληνες στοχάστηκαν ότι πίσω από το Χάος που έβλεπαν γύρω τους πρέπει να υπήρχε μια Λογική τάξη που είχε οργανώσει αυτό το Χάος σε Κόσμο. Κόσμο τον ονόμασαν γιατί ήταν πολύ όμορφος, από το ρήμα κοσμώ> κόσμημα. Αναζήτησαν λοιπόν τις Λογικές Σχέσεις που συνδέουν σε μια Λογική Τάξη τον κόσμο παρατηρώντας τη φύση και τον ουρανό και διέκριναν τα πρώτα Σχήματα στα πράγματα και τους έδωσαν ονόματα: κύκλος, τρίγωνο, τετράγωνο ... και μετά ανακάλυψαν τις λογικές σχέσεις μεταξύ τους αλλά και με την ευθεία γραμμή: π.χ εγγεγραμμένο ή περιγεγραμμένο τρίγωνο σε κύκλο / διάμετρος, ή χορδή κύκλου ; ./διχοτόμος γωνίας; Στη συνέχεια διέκριναν τους όγκους ή τους κατασκεύασαν και τους έδωσαν ονόματα ( σφαίρα, κύβος, πυραμίδα ....). Στη συνέχεια ανακάλυψαν την Απόδειξη ως μέθοδο έρευνας , η οποία προσφέρει πειθώ ακλόνητη και οδηγεί στην κατάκτηση της αλήθειας και η γεωμετρία άρχισε να απογειώνεται!
Προχωρώντας στον χρόνο Έλληνες, Άραβες, Ινδοί, Ευρωπαίοι επινόησαν την ποσότητα και τους αριθμούς για να τη μετρούν, αρχικά τους ακέραιους θετικούς αριθμούς και αργότερα τους αρνητικούς αριθμούς με το πρόσημα μείον (-) κι ακόμα επινόησαν τα κλάσματα και τους δεκαδικούς. ‘Ολους αυτούς τούς αποκάλεσαν ρητούς αριθμούς, γιατί δηλώνονται ρητά, ξεκάθαρα. Ανακάλυψαν όμως ότι σε κάποια προβλήματα δεν υπάρχουν ρητοί αριθμοί για να δηλώσουν ένα αποτέλεσμα, και αυτούς τους ονόμασαν άρρητους (π.χ η διαγώνιος του τετραγώνου 2 επί 2 δηλώνεται με τον άρρητο αριθμό: τετραγωνική ρίζα του 2). Οι ρητοί και οι άρρητοι αποτελούν τους πραγματικούς αριθμούς. Επειδή όμως με τους πραγματικούς αριθμούς αδυνατούσαν να δώσουν λύσεις σε κάποια καινούργια προβλήματα επινόησαν τους φανταστικούς προσθέτοντας στο τέλος των ακεραίων θετικών αριθμών το γράμμα i εκ του imagine= φαντάζομαι, οι οποίοι συνδυαζόμενοι με τους πραγματικούς αριθμούς δίνουν τους μιγαδικούς π.χ 3+2i.
Καθώς η μαθηματική σκέψη προχωρούσε, χωριζόταν σε επιμέρους κλάδους αναζητώντας κάθε φορά τις λογικές σχέσεις που επικρατούν μέσα στον κόσμο και στο Σύμπαν. Κατά το Διαφωτισμό όμως οι μαθηματικοί κατάφεραν το αδιανόητο: να υπολογίσουν την κίνηση! Δεν αρκέστηκαν στο να υπολογίζουν το μήκος ευθειών και το εμβαδόν επίπεδων επιφανειών αλλά κατάφεραν να υπολογίζουν το μήκος των κυρτών γραμμών, ας πούμε μιας έλικας, και το εμβαδόν των κυρτών επιφανειών, αναλύοντας τις γραμμές σε σημεία και τα κυρτά σε ευθείες γραμμές! Η Ευκλείδεια Γεωμετρία δίνει τη σκυτάλη στην Αναλυτική Γεωμετρία, η οποία μπορεί τώρα να μετρά τα πάντα! Η Φυσική επιστήμη, που ήταν καθηλωμένη για αιώνες στην παρατήρηση της φύσης, τώρα βρίσκει επιτέλους το δικό της μαθηματικό εργαλείο για να αναπτυχθεί και να κάνει θαύματα! Η πρόοδος συνεχίζεται για να φθάσουμε τον 20ο αιώνα στα μοντέρνα μαθηματικά και στις μη Ευκλείδιες Γεωμετρίες.
Η αλαζονεία όμως για την απόλυτη αλήθεια, που φαντάστηκαν ότι θα κατακτήσει ο μαθηματικός ορθολογισμός, δέχτηκε αμφισβήτηση στις αρχές του 20ου αιώνα ώσπου ο Αυστριακός μαθηματικός Γκέντελ απέδειξε ότι υπάρχουν προβλήματα που δεν έχουν ορθολογική λύση! Μέχρι τότε οι μαθηματικοί πίστευαν ότι το κλειδί της λύσης ενός προβλήματος υπάρχει αλλά έχει χαθεί μέσα στο δωμάτιο και είναι θέμα χρόνου να βρεθεί. Ο Γκέντελ απέδειξε ότι για κάποια προβλήματα δεν υπάρχει λύση, κλειδί μέσα στο δωμάτιο και το τραγικό είναι ότι δεν γνωρίζουμε εκ των προτέρων ποια είναι αυτά!
Στη συνέχεια οι θετικές επιστήμες συνέβαλαν να αναπτυχθεί η Τεχνολογία. Η γενιά μου έζησε το πέρασμα από τη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση - που έφερε τη χρήση του ηλεκτρισμού - στην τρίτη τη λεγόμενη και ψηφιακή επανάσταση που έφερε τον ηλεκτρονικό υπολογιστή και το Διαδίκτυο και προχωρά στην τέταρτη επανάσταση με χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνη. Κοσμογονικές αλλαγές! Χάρισαν στην ανθρωπότητα εφευρέσεις που κάνουν πιο εύκολη τη ζωή του ανθρώπου. Συντομεύουν τις αποστάσεις, φέρνουν σε επικοινωνία ανθρώπους που ζουν σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης σε χρόνο πραγματικό ( dt ), κάνουν πιο εύκολες τις γεωργικές και οικιακές εργασίες, ακόμα και τις ιατρικές εξετάσεις και παράγουν κάθε λογής προϊόντα, τόσα πολλά και τόσο γρήγορα ώστε να μη τα στερείται ο άνθρωπος! Και πώς να μην είναι θαυμαστός αυτός ο κόσμος που κατακτά όλο και περισσότερες γνώσεις κι ερευνώντας τις βιολογικές επιστήμες ανακαλύπτει ακόμα και μυστικά της ζώσας ύλης, όπως το DNA με τα γονίδια του - φορείς της κληρονομικότητας και δημιουργώντας έτσι έναν νέο κλάδο τη Γενετική! Ή εφευρίσκοντας τη μέθοδο της κλωνοποίησης, με την οποία γεννηθηκε ένα πρόβατο χωρίς να μεσολαβήσει η φυσική γονιμοποίηση του θηλυκού οργανισμού από ένα αρσενικό;
&
Και η ανθρωπότητα με τις τόσες πολλές και συσσωρευμένες γνώσεις, που αποκτήθηκαν μέσα σε λίγες δεκαετίες, αρχίζει να τρομάζει γιατί αισθάνεται ότι δεν μπορεί να τις ελέγξει όλες προς όφελος της. Μετά τη ρίψη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα το 1945 και γενικότερα τη χρήση σύγχρονων πολεμικών όπλων αλλά και την επέμβαση στο γονιδίωμα που δημιούργησε τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς, και κυρίως την κλιματική κρίση λόγω της χρήσης των ορυκτών καυσίμων, η τεχνολογική γνώση στοχοποιείται όλο και περισσότερο για τα αρνητικά αποτελέσματα που φέρει στην υγεία του ανθρώπου και στην καταστροφή του περιβάλλοντος. Σήμερα έχει συνειδητοποιηθεί ότι ελλοχεύουν μεγάλοι κίνδυνοι από την κακή χρήση της τεχνολογίας, εξ αιτίας του οικονομικού και πολιτικού κέρδους που προωθούν αυτοί που την ελέγχουν. Γι αυτό η ανάπτυξη της επιστήμης και η χρήση της πρέπει να κινούνται μέσα σε κάποια ηθικά όρια. Ο Γκάντι θεωρούσε την «Επιστήμη χωρίς Ηθική» ένα από τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα του ανθρώπου, ο δε Πλάτων έγραψε «πάσα επιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης και της άλλης αρετής πανουργία ου σοφία φαίνεται».
Ο άνθρωπος δεν μπορεί να αποφύγει τη γνώση, διότι όπως είπε ο Αριστοτέλης «φύσει του ειδέναι ορέγεσθαι», αλλιώς θα ζούσε ακόμα στο επίπεδο του ζώου. Σύμφωνα όμως με το μύθο των Πρωτοπλάστων, αυτοί ζούσαν ευτυχισμένοι μέσα στον Παράδεισο μέχρι που έφαγαν τον απαγορευμένο καρπό από το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού κι εκδιώχτηκαν από τον Παράδεισο. Ερμηνεύοντας το μύθο θα έλεγα ότι η γνώση αποκρύβει το καλό αλλά πάντα παραμονεύει και το κακό να εμφανιστεί, αν η γνώση δεν χρησιμοποιείται με τρόπο που να οφελεί τον άνθρωπο. πχ το φάρμακο γιατρεύει αλλά μπορεί και να σκοτώσει ! Γι αυτό ο άνθρωπος για να ζει εν ειρήνη πρέπει να γνωρίζει τι είναι καλό, το αγαθό κατά Πλάτωνα και Σωκράτη. Το καλό όμως για διάφορους λόγους, συνήθως από ιδιοτέλεια ή αμάθεια συσκοτίζεται, και πρέπει να αποκαλύπτεται κάθε φορά που οι συνθήκες ζωής αλλάζουν. Ευθύνη έχει λοιπόν η κοινωνία και η πολιτεία να θέτουν ηθικά όρια και νόμους τέτοιους που να περιορίζουν το κακό και να μην επιτρέπουν με τη δράση τους να βλάπτει τις κοινωνίες και να σκοτώνει ανθρώπους. Ένα τέτοιο δυστοπικό σενάριο για το μέλλον της ανθρωπότητας κυκλοφορεί ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα, όπου η Τεχνική Νοημοσύνη θα αλλάξει τα πάντα, λένε, ο άνθρωπος θα καταστεί δούλος της, η ζωή πάνω στη Γη εφιαλτική σε συνδυασμό και με την κλιματική κρίση. Η γνώση θα φταίει γι αυτό ή ορισμένοι άνθρωποι που με την οικονομική και πολιτική δύναμη που κατέχουν, κατευθύνουν την παραγωγή της γνώσης σε εφευρέσεις τέτοιες που τους είναι χρήσιμες για την κυριαρχία τους;
&
Μια άλλη μέρα περπατώντας στους δρόμους της γνώσης έτυχε να μπω σε ένα εργαστήριο, που έγραφε απέξω "Παραγωγή Γραπτού λόγου". Μου έκανε εντύπωση, εγώ ήξερα να γράφω, τί περισσότερο θα μάθαινα; Η δουλειά μου ως φιλόλογος όμως με ανάγκασε να μπω μέσα, έπρεπε να διδάξω στους μαθητές να γράφουν έκθεση, κι όχι μόνο. Εκεί μου είπανε πολλά, πρώτα για την αξία του γραπτού λόγου και μετά μου έδωσαν ασκήσεις για να εξασκηθώ στην παραγωγή του. Αν εξασκηθείς στην παραγωγή γραπτού λόγου, θα μάθεις τη γλώσσα καλύτερα, θα αναγκαστείς να χρησιμοποιήσεις πλουσιότερο λεξιλόγιο, θα συνειδητοποιήσεις πολλά μυστικά του λόγου (ακρίβεια έκφρασης, συγκινησιακή και λογική χρήση της γλώσσας κλπ,. Ο γραπτός λόγος επιπλέον, καλλιεργεί κατ’ εξοχήν τη σκέψη, διότι προσφέρει το χρόνο να σταθεί κάποιος να σκεφτεί ξανά τα γραφόμενα σε αντίθεση με τον προφορικό που ρέει και φεύγει. Όταν κάποιος γνωρίζει να γράφει ολοκληρωμένα κείμενα, τότε κατανοεί πιο εύκολα τα γραπτά κείμενα των άλλων, αλλιώς υπάρχει ο κίνδυνος του λειτουργικού αναλφαβητισμού, να γνωρίζει κάποιος γραφή κι ανάγνωση αλλά να αδυνατεί να κατανοεί πολλά γραπτά κείμενα! Ακόμα, μου είπανε ότι ο γραπτός λόγος διασώζει την πολιτιστική κληρονομιά κάθε τόπου, αλλά και της ανθρωπότητας και σε φέρνει σε επαφή και με τη σύγχρονη σκέψη. Ο πολιτισμός μας είναι κατέξοχήν γραπτός, διότι σε αυτόν αποθηκεύεται η μνήμη της ανθρωπότητας: νομοθεσίες, επιστήμες, έντυπος Τύπος, λογοτεχνία και παντού εισχωρεί ακόμα και στις θετικές επιστήμες.
Βάλθηκα λοιπόν κι εγώ να εξασκηθώ στη γραφή μιας σχολικής Έκθεσης, και διαπίστωσα ότι μου έλειπαν γνώσεις γύρω από το δοθέν θέμα, μου έλειπαν και πολλές λέξεις για να διατυπώσω με ακρίβεια τις σκέψεις μου, και επιπλέον επαναλάμβανα συχνά τα ίδια πράγματα αγνοώντας πώς να αργανώσω σε μια λογική σειρά τις σκέψεις μου ώστε ο λόγος να κυλά φυσικά κι αβίαστα με πειθώ ή προκαλώντας συγκίνηση Πράγματι τώρα συνειδητοποιούσα γιατί η έκθεση ήταν ένα μάθημα που μισούσα ως μαθήτρια, φοβόμουνα ως πρωτοδιόριστη καθηγήτρια, και τελικά με έκανε να λατρέψω τον γραπτό λόγο. Κανείς δεν είχε διδάξει τη γενιά μου πώς να γράφει έκθεση, εκτός από το γενικόλογο να έχει πρόλογο, κυρίως θέμα, επίλογο. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις εισήγαγαν επιτέλους στα σχολεία μάθημα Νεοελληνικής Γλώσσας που περιελάμβανε και τη διδασκαλία Γραπτού Λόγου πάνω σε ένα κοινωνικό θέμα, που προηγουμένως το είχαμε διδάξει. Η Νεοελληνική γλώσσα διδασκόταν τώρα οργανωμένα και την έθεταν ισόβαρα με τη διδασκαλία της Αρχαίας Ελληνικής. Μη έχοντας κυκλοφορήσουν ακόμα μελέτες και βοηθήματα για τη διδασκαλία της, η γενιά μου αναγκάστηκε να μάθει πολλά μόνη της.
Θυμάμαι πόσα βράδυα, όταν τα παιδιά μου έπεφταν να κοιμηθούν, πήγαινα στο δωμάτιο μου και διάβαζα το κυριακάτικο Ένθετο της εφημερίδας «Βήμα» και άλλων εφημερίδων που ανέλυαν σύγχρονα κοινωνικά θέματα. Και δεν διάβαζα απλά αλλά υπογράμμιζα λέξεις και φράσεις, έβγαζα πλαγιότιτλους για να βρίσκω εύκολα την πληροφορία, όταν θα την αναζητούσα, έκοβα αποκόμματα και τα φύλαγα σε ντοσιέ. Θυμάμαι τα περιοδικά που διάβαζα πχ περιμένοντας τη σειρά μου σε ιατρεία και αποστήθιζα λέξεις και φράσεις που μπορούσαν να μου φανούν χρήσιμες και τις επαναλάμβανα νοερά στο μυαλό μου για να μη τις ξεχάσω. Έτσι εξασκήθηκα να βρίσκω τί θα γράψουν ( περιεχόμενο έκθεσης), ποιες λέξεις είναι οι πιο κατάλληλες να το διατυπώσουν ( εκφραστικά μέσα) και με ποια λογική σειρά να οργανώνουν τις σκέψεις τους (δομή). Πρώτα μάθαινα εγώ να γράφω και μετά ή συγχρόνως τη δίδασκα στους μαθητές. Πολύ δύσκολο έργο όμως, αν αναλογιστεί κανείς ότι είναι μια προσπάθεια φυγής από ένα σύστημα που έχει συνηθίσει την αποστήθιση.
Η εξάσκηση μου στο γραπτό λόγο συνεχίστηκε, με τις καταγραφές των αναγνώσεων βιβλίων που διάβαζα. Κι εκεί διαπίστωσα ότι η καταγραφή ήταν πολύ σπουδαία, γιατί με ανάγκαζε να οργανώνω τις σκέψεις μου σε οργανωμένο λόγο, χωρίς κενά κι έτσι να εμβαθύνω στο σύνολο του βιβλίου, πέρα από τις πρώτες εντυπώσεις που αφήνει κάθε ανάγνωση. Επιπλέον ανατρέχοντας στις καταγραφές αυτές θυμάμαι ξανά σκέψεις και συναισθήματα που κάποτε με είχαν συγκινήσει - αλλιώς θα είχαν ξεχαστεί -, και τις μεταφέρω και σε άλλους αναγνώστες καλλιεργώντας τη φιλαναγνωσία τους. Κι έτσι πήρα την απόφαση να δημιουργήσω το δικό μου ιστολόγιο στο Διαδίκτυο για να μη μένει κλεισμένος στον ιδιωτικό μου χώρο αυτός ο πλούτος γνώσεων, που μου χάριζαν τα βιβλία αλλά να τον μοιράζομαι με άλλους! Συγχρόνως όμως μπήκα κι εγώ στο δύσκολο κι απαιτητικό χώρο της συγγραφής κάποιων μελετών, ανέκδοτων μέχρι τώρα, που τους έδωσα τίτλους «Το ζακυνθινό ιστορικό μυθιστόρημα μάς ταξιδεύει στον επτανησιακό πολιτισμό», «Η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης μέσα από την ανάγνωση και γραφή», «Το μυθιστόρημα της γενιάς μου (1950-2020), που δεν έγραψα».
&
Τελικά αυτό το ταξίδι στο θαυμαστό κόσμο των Γνώσεων δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί, λοιπόν, χωρίς τη Γλώσσα, αυτό το θαυμαστό όργανο έκφρασης κι επικοινωνίας των ανθρώπων που εκφράζει τα πάντα και τα ζωντανεύει μπροστά στα μάτια μας σαν τα βλέπουμε είτε είναι συναισθήματα ή σκέψεις, είτε είναι παρόντα ή απόντα πρόσωπα, πράγματα..., είτε είναι πιθανές ή απίθανες καταστάσεις, είτε γεγονότα που συνέβησαν στο παρελθόν ή σχέδια που κάνουμε για το μέλλον, Π,χ λέγοντας τη φράση « ο Περικλής έκτισε τον Παρθενώνα στην αρχαία Αθήνα τον 5ο αι. π.Χ» η εικόνα αυτή του μακρινού παρελθόντος ζωντανεύει χάρη στις έννοιες που σχηματίζονται μέσα στο νού των ανθρώπων. Ποιο άλλο ον μπορεί να ανακαλεί το παρελθόν ή τα απόντα ή να φαντάζεται το μέλλον εκτός από τον άνθρωπο; Κι αυτό συμβαίνει χάρη στη γλώσσα, αφού κάθε λέξη κρύβει πίσω της μια έν-νοια>εν+νου δηλαδή την αφηρημένη παράσταση, εικόνα του πράγματος, προσώπου, κατάστασης την οποία δηλώνει με ήχους ή γράμματα. «Με λέξεις μιλάμε, με έννοιες σκεπτόμαστε». Κι αυτή η αυτόματη σύνδεση λέξεων-εννοιών κάνει κάθε γλώσσα μαγευτική! Σκέψη και γλώσσα είναι αλληλένδετες σαν δυο σελίδες ενός φύλλου χαρτιού!
Τη γλώσσα έπαψα πια να τη βλέπω σαν ένα μέσον επικοινωνίας αυτονόητο κι ακαλλιέργητο στα χείλη μας αλλά σαν μια αξία που οφείλουμε να την καλλιεργούμε γιατί μαζί καλλιεργούμε και το πνεύμα μας. Και ο πλούτος των λέξεων ή η φτώχεια λεξιλογίου που έχει κάθε άνθρωπος αλλά και κάθε λαός αντικατοπτρίζουν τελικά την πλούσια σκέψη που έχουν ή δεν έχουν! Η επαφή μου ως φιλόλογος με την ελληνική γλώσσα με έκανε να συνειδητοποιήσω τα πλεονεκτήματα που έχει και την ευθύνη των Ελλήνων να προστατευθεί, γιατί αποτελεί μεγάλο εθνικό κεφάλαιο για μας.
- Σε κάθε γλώσσα οι λέξεις εκφράζουν έννοιες, γεγονός που κάνει τους λαούς να συνεννοούνται μεταξύ τους, αφού έχουν τις ίδιες κοινές έννοιες μέσα στο μυαλό τους κι ας μιλούν διαφορετικές γλώσσες. Η ελληνική γλώσσα όμως είναι μια κατ' εξοχήν εννοιολογική γλώσσα, αφού με μια μόνο λέξη δηλώνεται μια έννοια, σε αντίθεση με άλλες γλώσσες που χρησιμοποιούν συχνά δυο ή περισσότερες λέξεις για να δηλώσουν ό,τι η ελληνική με μια λέξη. Το γεγονός αυτό δίνει στην ελληνική γλώσσα τη δυνατότητα να εκφράζεται σύντομα και με ακρίβεια και να σχηματίζει μεγάλες οικογένειες λέξεων που σχετίζονται μεταξύ τους ως προς το νόημα τους, οπότε είναι σχετικά εύκολο και να το καταλάβουμε. Αυτό συμβαίνει, επειδή μπορεί και παράγει νέες σύνθετες λέξεις χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό τις προ-θέσεις (εις, εν, εκ, συν, προς, προ,/ ανά κατά, δια μετά, παρά/, αντί, αμφί, περί, επί/, από, υπό/, υπέρ ) όπου το νόημα τους σχετίζεται με το νόημα που φέρει κάθε πρόθεση π.χ θύρα>παρά-θυρο ενώ στην αγγλική έχουμε αντίστοιχα door και window, 2 λέξεις χωρίς ετυμολογική συγγένεια μεταξύ τους. Εύλογα λοιπόν, η διατύπωση μια έννοιας με μια λέξη προτιμάται από τους ανθρώπους, φαινόμενο που παρατηρείται από τη χρήση όρων της τεχνολογίας σήμερα, όπως κομπιούτερ ή υπολογιστής αντί του πλήρους ηλεκτρονικός υπολογιστής.
- Ακόμα είναι μια γλώσσα πλουσιότατη, επειδή έχει πλήθος συνωνύμων για να διατυπώνει με ακρίβεια όλες τις λεπτές αποχρώσεις της σκέψης με τις κατάλληλες λέξεις κάθε φορά. Για παράδειγμα αντί να χρησιμοποιώ το ρήμα λέω, μήπως είναι καλύτερα να πω, ανάλογα την περίπτωση: ρωτώ, απαντώ, φωνάζω, ψιθυρίζω, ομιλώ, ρητορεύω, αποκρίνομαι, συζητώ, διαφωνώ, συμφωνώ, συνδιαλέγομαι, κουβεντιάζω;
- Η ελληνική γλώσσα έχοντας πίσω της 40 αιώνες προφορικής παράδοσης, 35 αιώνες γραπτής παράδοσης, 28 αιώνες αλφαβητικής ελληνικής γραφής, 24 αιώνες ίδιας ορθογραφίας των λέξεων, όλη αυτή η μακρόχρονη παράδοση συνετέλεσε ώστε η ελληνική να προσφέρει πολλά στον ανθρώπινο πολιτισμό: Δημιούργησε έννοιες- λέξεις για τις Επιστήμες που πρώτη ανέπτυξε και τις Καλές Τέχνες, όπως: Ιστορία, Γεωμετρία, Αστρονομία ... , Ποίηση, Θέατρο, Πολιτική, Φιλοσοφία ... κι αργότερα για τη χριστιανική θρησκεία, που διαφοροποιώντας τη σημασία λέξεων της αρχαίας «εκκλησία, επίσκοπος, αμαρτία ...» και σε αυτήν γράφτηκαν τα Ευαγγέλια και πατερικά κείμενα. Ακόμα το ελληνικό αλφάβητο έγινε το πρότυπο για τα αλφάβητα όλων σχεδόν των λαών της Δύσης ( το λατινικό και τα λατινογενή και το σλαβικό -κυρίλλειο π.χ ρωσικό). Δεν είναι τυχαία λοιπόν η άνθηση της ποίησης στη χώρα μας, τα δυο Νόμπελ Λογοτεχνίας, οι έδρες ελληνικής γλώσσας σε πανεπιστήμια του εξωτερικού, οι μεταφράσεις έργων λογοτεχνικών σε άλλες γλώσσες.
- Το γεγονός ότι ξεπεράσαμε μόλις πρόσφατα με άριστο τρόπο το γλωσσικό ζήτημα μεταξύ δημοτικής και αρχαίζουσας-καθαρεύουσας, που μας ταλάνιζε ως λαό για περίπου 200 χρόνια, έκανε τη νεοελληνική γλώσσα πιο πλούσια. Η επικράτηση της Δημοτικής εμπλουτισμένης με τη χιλιετή παράδοση λέξεων και φράσεων έδωσε τέλος στο γλωσσικό διχασμό μας σε μια εποχή που η αγγλική ως διεθνής και γλώσσα της τεχνολογίας προελαύνει κι απειλεί τις γλώσσες που ομιλούνται από λίγα εκατομμύρια ανθρώπων, σαν την ελληνική.
Εμείς όμως οι Έλληνες κατά πόσο σεβόμαστε τη μητρική μας γλώσσα, όταν τη μιλάμε και τη γράφουμε χωρίς κάποια ποιότητα; πώς θα τη προστατεύσουμε από την κακοποίηση που υφίστανται τελευταία, αν δεν τη μάθουμε, καλά, κι αν δεν μπορούμε να αποκαλύπτουμε τους κάθε είδους προπαγανδιστές, που άλλα λένε κι άλλα εννοούν! Ακόμα κι ο λαϊκός τροβαδούρος αυτή την κακοποίηση την έκφρασε έμμετρα «με τόσα ψέμματα που ντύθηκαν οι λέξεις, πώς να σου πω το σ’ αγαπώ να με πιστέψεις!»
Το μέγα θέμα της κακοποίησης της γλώσσας αναλύει διεξοδικά ο Όργουελ στο "1984", όταν περιγράφει ένα εφιαλτικό σενάριο για τη γλώσσα που επεξεργάζεται ένα ολοκληρωτικό καθεστώς. Ο Μεγάλος Αδελφός παρακολουθεί τα πάντα και σκοπό έχει να εξαφανίσει την Παλιά Ομιλία και να την αντικαταστήσει με τη Νέα Ομιλία, διότι μόνο έτσι μπορεί να διαιωνίζει την εξουσία του. Προσπαθεί λοιπόν να φτωχύνει τη γλώσσα, καταστρέφοντας το πλούσιο λεξιλόγιο της γιατί έτσι φτωχαίνει και η σκέψη. Δεν χρειάζονται τα επίθετα, τα συνώνυμα, τα αντίθετα, πολλά ουσιαστικά, κυρίως όσα δηλώνουν αξίες και ιδέες (δημοκρατία, ελευθερία, δικαιοσύνη κλπ ), ούτε ρήματα κι άλλα. Για παράδειγμα "Τι χρειάζεται η λέξη κακός; η λέξη μηκαλός είναι αρκετή. Τι νόημα έχουν τα επίθετα θαυμάσιος , υπέροχος; τι χρειάζονται οι άχρηστες αποχρώσεις των συνωνύμων; Για την επικράτηση της Νέας Ομιλίας αντιστρέφονται ακόμα οι έννοιες των λέξεων για να κρύβονται η αλήθεια και η πραγματικότητα " ο πόλεμος είναι ειρήνη", "η ελευθερία είναι δουλεία" διαλαλούν τα φερέφωνα της εξουσίας. Ένας ξύλινος λόγος πανομοιότυπος επαναλαμβάνεται από τα ΜΜΕ, και όποιος αντιδρά τον περιμένει "η Αστυνομία της Σκέψης" . Καμμιά απηρχαιωμένη λέξη από το παρελθόν δεν θα υπάρχει μετά το 2050, διατείνεται ο Μεγάλος Αδελφός κι αυτό αρέσει σε όσους υπηκόους νομίζουν ότι με τη λιγότερη προσπάθεια γλωσσικής εκμάθησης μπορούν να επικοινωνούν, αλλά και στην εξουσία που με τους τεχνοκράτες- γραφειοκράτες της ασκεί προπαγάνδα για να χειραγωγεί τους υπηκόους της! Έτσι όμως οι άνθρωποι μετατρέπονται σε δούλους έχοντας την ψευδαίσθηση ότι είναι ελεύθεροι!
&
Στο θαυμαστό αυτό ταξίδι προς το χώρο των γνώσεων, πάρα πολλοί επιβάτες ανέβηκαν στο τρένο που οδηγούσε σε αυτή αλλά σιγά σιγά αραίωναν. Σε κάθε σταθμό κατέβαιναν αρκετοί, άλλοι δεν πρόλαβαν να ανέβουν ξανά, άλλοι βαρέθηκαν, άλλοι πιέζονταν από βιοποριστικούς και οικογενειακούς λόγους και έρριξαν αλλού το ενδιαφέρον τους, με αποτέλεσμα να μείνουν λίγοι συνταξιδιώτες προς το τέλος. Στη διάρκεια του ταξιδιού έπιασα κουβέντα με αρκετούς, οι περισσότεροι συγγραφείς, ποιητές, σπουδαίοι δημοσιογράφοι, επιστήμονες, καλλιτέχνες ... κι ακόμα είδα στο βάθος του οχήματος πολλά, πολλά βιβλία, φίλμς ταινιών, δίσκους μουσικής, πίνακες ζωγραφικής, γλυπτά κι άλλα πολλά, που οι δημιουργοί τους τα είχαν αφήσει εκεί, αφού έπρεπε να αναχωρήσουν για κάπου αλλού, μακριά ... παραχωρώντας τη θέση τους στους νεότερους που έρχονταν και επιθυμούσαν να πραγματοποιήσουν κι αυτοί το δικό τους ταξίδι προς το θαυμαστό κόσμο της Γνώσης! Έριξα μια ματιά σε πολλά απο αυτά, ξεφύλλισα μερικά και λίγα διάβασα, όσα πρόλαβα! Τελικά το ταξίδι αυτό διαπίστωσα, ότι δεν έχει τερματικό σταθμό, διότι η ζωή συνεχίζεται, ο ανθρώπινος πολιτισμός εξελίσσεται προσφέροντας διαρκώς νέες γνώσεις που ο άνθρωπος καλείται κάθε φορά να τοποθετηθεί απέναντι τους.
Έτσι βρέθηκα κι εγώ χωρίς να το καταλάβω να κατέχω γενικές γνώσεις - όχι ειδικές- για πάρα πολλούς τομείς του πολιτισμού, συνδεδεμένες μεταξύ τους σφαιρικά με ένα αξιακό σύστημα ηθικής, φιλοσοφικού και κοινωνικοπολιτικού προσανατολισμού, με άλλα λόγια ιδεολογικού. Όλα αυτά ξεκινούν από τις πληροφορίες που φθάνουν σε μας, κάποιες από τις οποίες τις ξεχωρίζουμε γιατί μας χρησιμεύουν σε κάτι και τότε γίνονται γνώσεις! Και μετά οι γνώσεις γίνονται σοφία, όταν πολλές επιμέρους γνώσεις (επιστημονικές, καλλιτεχνικές, πολιτικές, οικονομικές κλπ) συσχετιστούν μεταξύ τους και εξηγούν στον άνθρωπο το πώς αρμόζει να ζει αυτός και οι άλλοι πάνω στη γη! Άλλοι τη σοφία αυτή την ονομάζουν μόρφωση, άλλοι παιδεία. Και η απόκτηση της πολυπόθητης μόρφωσης δεν περνά αναγκαστικά μέσα από τα πανεπιστήμια, αυτά δίνουν μεγαλύτερες πιθανότητες για την απόκτηση της. Την κοινωνική μόρφωση, όπως λέει κι ο λαός, μπορεί ο καθένας να την αποκτήσει, αρκεί να είναι ευαίσθητος περί τα ανθρώπινα, να αναρωτιέται γι αυτά και να προσπαθεί να τα γνωρίσει. Η αληθινή μόρφωση διαπλάθει ηθικούς χαρακτήρες, δυνατές κι ολοκληρωμένες προσωπικότητες με πίστη στον άνθρωπο και στις ανθρωπιστικές αξίες!
Και κάποιοι δύσπιστοι ξαναρωτούν. «Γιατί χρειάζονται όλες αυτές οι γνώσεις και μάλιστα από τόσα διαφορετικά αντικείμενα γνώσεων;» και ίσως πάρει την απάντηση «για να μπορεί ο άνθρωπος να κατανοεί το σύνθετο κόσμο μέσα στον οποίο ζει και να προσαρμόζεται κατάλληλα για την επιβίωση και ευτυχία του, για να εξηγεί πολλές από τις αντιφάσεις του πολιτισμού του και να μη χάνεται, για να μην πέφτει θύμα της κάθε εξουσιαστικής δύναμης, για να είναι ελεύθερος και για να έχει ένα καταφύγιο για τις δύσκολες ώρες που έρχονται ... Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι το Αγαλμα της Ελευθερίας στο λιμάνι της Νέας Υόρκης κρατά στο ένα χέρι της τον πυρσό και στο άλλο ένα βιβλίο συμβολίζοντας έτσι τη δύναμη της γνώσης να φωτίζει τα σκοτάδια και το νού του ανθρώπου, διότι τότε μόνο μπορεί να είναι ελεύθερος!
&
Και ύστερα έρχονται οι ποιητές και υμνούν την ομορφιά των ταξιδιών, των μεγάλων ταξιδιών της ζωής που συνεπαίρνουν την ψυχή των ανθρώπων! Γράφει ο Σεφέρης «Ευτυχισμένος που έκανε το ταξίδι του Οδυσσέα ... / ευτυχισμένος αν στο ξεκίνημα ένοιωθε γερή την αρματωσιά μιας αγάπης/ ... /που γεννήθηκε, όταν γεννηθήκαμε και σαν πεθαίνουμε, αν πεθάνει, δεν το ξέρουμε ούτε εμείς ούτε άλλος κανείς /... / και μου χαρίζουν την ακύμαντη γαλάζια θάλασσα μέσα στην καρδιά του χειμώνα".
Και ο Καβάφης στο ταξίδι του προς την Ιθάκη γράφει «σαν βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη να εύχεσαι να ‘ναι μακρύς ο δρόμος/ γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις/ .../ πολλά τα καλοκαιρινά πρωϊά να είναι/ που με τι ευχαρίστηση, με τι χαρά/ θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοϊδωμένους/ να σταματήσεις σε εμπορεία Φοινικικά, /και τις καλές πραμάτειες να αποκτήσεις/ σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κι έβενους,/ ... /σε πόλεις Αιγυπτιακές πολλές να πας,/ να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους./ ... / Η Ιθάκη σ’ εδωσε το ωραίο ταξίδι,/ χωρίς αυτή δεν θα ‘βγαινες στον δρόμο/ ... /.
Σούλη Αγγελική, φιλόλογος, Αθήνα 2023
