ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΓΑΠΗΣ ΚΑΙ ΣΚΟΤΟΥΣ, του Άμος Οζ, εκδόσεις Καστανιώτη 1η έκδοση, Αθήνα 2004

Με την ευκαιρία του θανάτου του ‘Αμος  ΄Όζ  χθές  στις 28 Δεκέμβρη 2018, αναρτάται σήμερα η ανάγνωση μου αυτή, που έχει γραφτεί μετά την πρώτη κυκλοφορία του μυθιστορήματος αυτού στην Ελλάδα.

 Ο  ΄Αμος  Οζ, σύγχρονος  ισραηλινός  συγγραφέας (1939-2018), διανοούμενος και φιλειρηνιστής  στο μυθιστόρημα αυτό αφηγείται, αφενός πώς  βίωσαν οι Εβραίοι –και συγκεκριμένα  η γενιά της αναγέννησης και η γενιά του κράτους - όπως αποκαλούνται –τη δημιουργία του εθνικού τους κράτους του Ισραήλ στη Παλαιστίνη το 1947 και αφετέρου πώς το οικογενειακό και κοινωνικό του περιβάλλον τον επηρέασαν, ώστε να γίνει συγγραφέας. Πολιτικοί αγώνες, ανθρώπινα δράματα, εξάρσεις και απογοητεύσεις για τις γενιές αυτές που τους έλαχε η μοίρα να δουν να γεννιέται το κράτος του Ισραήλ. Σκηνικό του έργου η Ιερουσαλήμ επί Αγγλικής Εντολής, που μέσα από τα μάτια του μικρού Άμος, παιδί Εβραίων μεταναστών από την Ανατολική Ευρώπη, αφηγείται τα παιδικά του χρόνια εκεί. Ένα μυθιστόρημα με πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία, τα οποία συγχρόνως απηχούν τον τρόπο ζωής, τις αντιλήψεις, συνήθειες και δυσκολίες των Εβραίων της διασποράς που επαναπατρίσθησαν στη γη των προγόνων αλλά και των ονείρων τους μέχρι να δημιουργήσουν εκεί το κράτος του Ισραήλ!

           Το δράμα που παίζεται ακόμα και σήμερα στη Μέση Ανατολή και το οποίο αποτελεί  παράγοντα παγκόσμιας πολιτικής αστάθειας έχει την αρχή του στα τέλη του 19^ου αιώνα,, όταν στην Ευρώπη αναπτύσσονταν το κίνημα του εθνισμού.  Ο εβραϊκός εθνισμός εκφράστηκε μέσα από το σιωνιστικό κίνημα (Σιών= Ιερουσαλήμ), που είχε ιδρυθεί προς τα τέλη του 19^ου αιώνα με αρχηγό τον Έρτσελ. Το 1897 πραγματοποιείται το πρώτο σιωνιστικό συνέδριο στη Βασιλεία της Ελβετίας  στο οποίο οι Εβραίοι της διασποράς ζητούν  μια δική τους πατρίδα για να εγκατασταθούν μόνιμα εκεί και να ιδρύσουν το δικό τους κράτος. Στη συνέχεια  ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος αλλάζει άρδην το χάρτη της Ευρώπης, όπου οι πολυεθνικές και πολυπολιτισμικές αυτοκρατορίες διαλύονται. Οι λαοί της Ευρώπης  αρχίζουν να διεκδικούν αμιγή εθνικά κράτη γι’ αυτό αντιμετωπίζουν με διωγμούς, μαζικές σφαγές, εθνοκαθάρσεις τους αλλοεθνείς Εβραίους, κι όσες άλλες μειονότητες, κατοικούν στα εθνικά τους εδάφη.

         Οι Εβραίοι λοιπόν της διασποράς  ζητούν τώρα απεγνωσμένα και επιτακτικά ένα δικό τους κράτος. Και ως χώρα εγκατάστασης δεν δέχονται ούτε την Ουγκάντα, ούτε τις Σεϋχέλλες, όπως τους είχε προταθεί, αλλά μόνο την Παλαιστίνη, την οποία αναφέρει η Βίβλος ως κοιτίδα του έθνους τους  κι από την οποία εκδιώχτηκαν οι πρόγονοί τους από τους Ρωμαίους τον 1^ο αιώνα  μ.Χ. Οι Εβραίοι λοιπόν περιπλανώμενοι αιώνες χωρίς πατρίδα – με βασική  συνοχή τη θρησκεία τους-  ήταν φυσικό να δημιουργήσουν το δικό τους μύθο γι αυτή την προγονική  γη του Ισραήλ. Μια γη, που άφησαν όμως πριν  1900 χρόνια, ήταν δυνατόν να τους περιμένει αναλλοίωτη; Μια Ιερουσαλήμ που  ζούσαν  εκεί άλλοι λαοί αιώνες τώρα και στην οποία είχαν αφήσει τη δική τους σφραγίδα, ήταν δυνατόν να είναι ολοκληρωτικά δική τους; Οι Άραβες εγκατεστημένοι εκεί από τον 7^ο αι. μ.Χ. και συγκεκριμένα οι Παλαιστίνιοι ήταν δυνατόν να υποδεχτούν ειρηνικά τους Εβραίους αφού έβλεπαν ότι θα τους ξερίζωναν από τα πατρογονικά τους εδάφη για να εγκατασταθούν τώρα αυτοί; μια κοινή γη που διεκδικούν και οι δυο λαοί για πατρίδα τους! 

 Το μέγα αυτό   πολιτικό ζήτημα ξεκινά, όταν οι Άγγλοι ως νικητές στο Α!παγκόσμιο πόλεμο κατέχουν το μεγαλύτερο μέρος της Μέσης Ανατολής και θέλουν έναν πιστότατο κράτος στην περιοχή αυτή να βρίσκεται στη σφαίρα επιρροή τους κατά των Αράβων. Οι Άραβες όμως έχουν πετρέλαια και αυτό το έχει υπόψη της η Αγγλική Διπλωματία. Το πρώτο κύμα λοιπόν  Εβραίων μεταναστών φτάνει στην Παλαιστίνη το 1919 επί Αγγλικής  Εντολής, αμέσως  μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο  με την ενθάρρυνση της Αγγλίας, η οποία εκφράστηκε με τη γνωστή Διακήρυξη  Μπάλφουρ  το 1917. Ακολουθούν κι άλλα κύματα προσφύγων το 1923, το 1933,το 1938 … από την Ευρώπη, όπου ζούσαν ευτυχισμένοι εκεί με τις οικογένειες τους προτού ξεσπάσει η βία του αντισημιτισμού.

Ο Άμοζ Οζ μας συγκινεί, όταν αφηγείται τη ζωή και τη νοσταλγία του παππού Αλεξάντερ για τα ξένοιαστα  νεανικά  του χρόνια στην Οδησσό της Ουκρανίας, όπου τριγυρνούσε στους δρόμους με το ποδήλατο του φλερτάροντας (σ.136-9), ή του άλλου παππού από την πλευρά της μητέρας του, ο οποίος ζούσε στο όμορφο αρχοντόσπιτό του στο Ρόβνο, σύνορα Πολωνίας και Ουκρανίας, μέχρι που η οικονομική κρίση του 1929 τον οδήγησε σε χρεωκοπία και τον ανάγκασε να έρθει κι αυτός στην Παλαιστίνη και να μείνει σε μια παράγκα επενδυμένη με πισσόχαρτα! Συγκινούν οι σπουδές του πατέρα του συγγραφέα στο πανεπιστήμιο της Βίλνας της Λιθουανίας με το υποσχόμενο ελπιδοφόρο μέλλον του, το οποίο όμως ματαιώθηκε, λόγω των διωγμών των Εβραίων και της αναγκαστικής  φυγής του σ’ αυτή την άγνωστη μεσογειακο-ασιατική  γη των μακρινών προγόνων του. Είναι αδύνατον να μη σκεφτεί κανείς πώς οι ιστορικές συνθήκες ανατρέπουν σχέδια και καλοστημένες ζωές. Ήσυχοι άνθρωποι, άτυχες γενιές  που του έλαχε η μοίρα αυτοί να πληρώσουν το τίμημα για να υλοποιηθεί το όραμα του έθνους τους. Ο λογοτέχνης προβάλλει προσωπικά δράματα και λεπτομέρειες από τη ζωή των Εβραίων της διασποράς, που αν και κινούνται στο περιθώριο της  Ιστορίας,  την οποία επηρεάζουν όμως.

           Υπήρχαν βέβαια και κάποιοι Εβραίοι, οι οποίοι αρνήθηκαν να μεταναστεύσουν  στην άγνωστη μακρινή χώρα των προγόνων και που δυστυχώς το πλήρωσαν με τη ζωή τους! Αυτοί ήταν οι λόγιοι  καλλιεργημένοι Εβραίοι, οι κοσμοπολίτες «οι εκ πεποιθήσεως Ευρωπαίοι». Γράφει σ.97, 159 «πολυπολιτισμικοί, πολύγλωσσοι, μοντέρνοι που περιφρονούσαν τις προκαταλήψεις και τα εθνικά μίση…οι μοναδικοί Ευρωπαίοι σ’ όλη την Ευρώπη τις δεκαετίες του 1920,1930….ο πατέρας μου διαβάζει 16 ή 17 γλώσσες και μιλάει 11….η μάνα μου μιλούσε 4-5 και διάβαζε 7-8 ευρωπαϊκές γλώσσες.» Στην καθημερινή τους κουβέντα, ανάλογα των περιστάσεων,  δεν δίσταζαν να χρησιμοποιούν πλήθος  λέξεων και φράσεων από άλλες γλώσσες και αρέσκονταν να βρίσκουν τις κοινές ρίζες των λέξεων τόσων διαφορετικών γλωσσών. Αυτοί οι Εβραίοι λοιπόν έπεσαν θύματα του ναζισμού. Μια άλλη κατηγορία Εβραίων, περίπου 2.000.000 μετανάστευσαν στις Η.Π.Α απ’ το 1880 μέχρι το 1917 κάνοντας αισθητή την παρουσία τους εκεί με το πέρασμα των χρόνων.

         Όσοι Εβραίοι όμως έφτασαν στην Παλαιστίνη δεν βρήκαν βέβαια  τη Γη της Επαγγελίας που είχαν ονειρευτεί. Δεν υπήρχε ομοιογένεια στη σύνθεση των μεταναστών λόγω των διαφορετικών χωρών προέλευσης  και των διαφορετικών ιδεολογιών τους. Αναφέρονται η Μπρίτ Σάλομ- που έκφράζε τη διανόηση  της Ιερουσαλήμ και πρέσβευε τη διεθνικότητα της Παλαιστίνης και τη συναισθηματική αδελφοσύνη Εβραίων και Αράβων. Οι πιονέροι των κίμπουτς  δηλ. των κοινοβίων, επηρεασμένοι από τις σοσιαλιστικές ιδέες, που πρόβαλλαν το νέο τύπο του δυναμικού Εβραίου σε αντίθεση με τον παλιό τύπο του φοβισμένου  Εβραίου της διασποράς. Η Οργανωμένη Εγκατάσταση  και μετά το Εβραϊκό πρακτορείο δηλ. μια σκιώδης κυβέρνηση. ΟΙ μετανάστες εγκαθίστανται άλλοι στα κίμπουτς  για να ασχοληθούν με την αγροκτηνοτροφική  παραγωγή , άλλοι στο Τελ-Αβίβ που τώρα κτίζεται και που επιτέλους οι Εβραίοι αποκτούν για πρώτη φορά μια πόλη μόνο  εβραϊκή κι άλλοι εγκαθίστανται στις παρυφές της Ιερουσαλήμ .

Εκεί στις παρυφές της Ιερουσαλήμ  κτίζονται νέες συνοικίες, όπως η μικροαστική  Κέρεμ  Αβραάμ ,η μεσοαστική Ταλπιότ σχεδιασμένη κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα και η Ρεχάβια για τη διανόηση των Εβραίων της Παλαιστίνης. Έτσι  κτίζεται σιγά-σιγά  η νέα εβραϊκή  πόλη της Ιερουσαλήμ δίπλα στην παλιά ιστορική Ιερουσαλήμ, που οι έποικοι Εβραίοι την αισθάνονταν ως « τη ξένη πόλη…που σχεδόν δεν γνώριζαν [...] την αιθιοπική την αραβική, την προσκυνηματική, την οθωμανική, την κατηχητική,  την γερμανική, την ελληνική, τη δολοπλόκο, την αμερικάνικη, την ιταλική, τη ρωσική, τη μοναστηριακή με τις πυκνές φυλλωσιές των πεύκων, την απειλητική, την ελκυστική…» αλλά που τα δειλινά την αγνάντευαν από μακριά και που διατηρούσε το όνειρό τους  «τα τείχη της Παλιάς Πόλης, τους τρούλους των τζαμιών, τους σταυρούς στην κορυφή των καμπαναριών, τις ημισελήνους των μιναρέδων…και πιο πέρα έξω απ’ τα τείχη το Όρος Σκοπός με τα κτήρια του Εβραϊκού πανεπιστημίου και το Όρος των Ελαιών.(σ.434, 104)

Αγαπήσαμε κι εμείς οι αναγνώστες τη συνοικία  Κέρεμ- Αβραάμ, στην πλαγιά του λόφου, βόρεια της Ιερουσαλήμ, με τα φτωχά σπιτάκια της, τις κακότεχνες αυλίτσες τους, τους χωματόδρομους της  γιατί ήταν πολύ ανθρώπινη κι εκεί γεννήθηκε κι έζησε όλα τα παιδικά του χρόνια ο Άμος Κλόζνερ , ο αφηγητής –πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος μας. Με τα μάτια του μικρού και χαριτωμένου Άμος παρακολουθούμε όλη την καθημερινότητα της φτωχικής συνοικίας και της οικογένειας του και τις προσπάθειες τους να ριζώσουν εκεί που βρέθηκαν.  Μέσα από τις συζητήσεις τους προσπαθούν να αποδεχτούν καταστάσεις, να ερμηνεύσουν το εβραϊκό ζήτημα, να προβληματίζονται για την αξία της ευρωπαϊκής αλλά και εβραϊκής λογοτεχνίας αλλά και να αποτιμούν την εβραϊκή κουζίνα και να διασκεδάζουν χαριτολογώντας μεταξύ τους. Η οικογένεια του μικρού Άμος,  οι σχέσεις των γονιών του, όπως τις αντιλαμβάνεται ως παιδί και όπως τις ερμηνεύει ως ενήλικας  αργότερα  με πάνω απ’ όλα την αγάπη και τη φροντίδα προς το μοναχοπαίδι τους δίνονται έτσι, ώστε να φωτιστούν τα αίτια αυτοκτονίας της μητέρας του και οι λόγοι που τον ώθησαν να ασχοληθεί με τη λογοτεχνία.  Μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον διαμορφώνεται  η προσωπικότητα του Άμος  μέχρι που φτάνει   στη συνειδητοποίηση  της εθνικής του ταυτότητας  και σιγά-σιγά στην άνδρωσή του.

Αγαπήσαμε τη Κέρεμ-Αβραάμ , γιατί αγαπήσαμε τους απλούς ανθρώπους της, που πέρα από στερεότυπα το βράδυ της 29^ης Νοεμβρίου 1947 ξενύχτησαν έξω στην οδό προφήτου Αμώς για να ακούσουν απ’ το μοναδικό ραδιόφωνο, που υπήρχε στη γειτονιά, τα αποτελέσματα της ψηφοφορίας της Γενικής Συνέλευσης του Ο.Η.Ε για την ίδρυση 2 ανεξάρτητων κρατών, ενός ισραηλινού κι ενός αραβικού στο χώρο της Παλαιστίνης. Η πρόταση του Ο.Η.Ε  εγκρίθηκε απ’ τα μέλη του με 33 ψήφους υπέρ, 13 κατά, 10 αποχές και 1 απουσία (της Αγγλίας;). Ο συγγραφέας αποδίδοντας τον αντίκτυπο της ψηφοφορίας στις ψυχές τους τη μεγάλη χαρά τους αλλά και τον ανομολόγητο φόβο για τα αντίποινα των Αράβων γράφει «Οι Εβραίοι για μια στιγμή παγώνουν αναλογιζόμενοι με τρόμο το μέλλον τους και μετά ξεσπούν σε γιορταστικούς αλαλαγμούς […] ακούγεται ένα ουρλιαχτό φρίκης και τρόμου …που πάγωνε το αίμα …λές και σ’ όλους τους νεκρούς, εκείνους που είχαν σκοτωθεί κι εκείνους που θα σκοτώνονταν στο μέλλον, είχε παραχωρηθεί ένα βάθρο κραυγής, που αμέσως  παρακάμφθηκε με γιορταστικούς αλαλαγμούς…» Το σχέδιο του Ο.Η.Ε που προέβλεπε 2 ανεξάρτητα κράτη, ίσης έκτασης  με ελικοειδή σύνορα,  κοινή οικονομία και νόμισμα και την Ιερουσαλήμ  υπό διεθνή διοίκηση, έγινε δεκτό απ’ τους Εβραίους  αλλά δεν έγινε αποδεκτό από τους Άραβες. Οι Άραβες αρνούνταν να παραχωρήσουν κυριαρχικά δικαιώματά τους σε άλλους, διότι διέβλεπαν ότι το κράτος αυτό θα αποτελούσε στο μέλλον βάση για  τις επεκτατικές τάσεις των Εβραίων, όπερ κι εγένετο. Τελικά, κρίνοντας εκ των υστέρων  μετά 58 χρόνια εχθροπραξιών και πολέμων, το σχέδιο αυτό ήταν σχετικά δίκαιο αλλά όχι εφικτό για την εποχή εκείνη.

           Το τι επακολούθησε της ίδρυσης του κράτους του Ισραήλ είναι λίγο –πολύ γνωστά. Πριν  περάσουν 7 ώρες απ’ την απόφαση του Ο.Η.Ε  οι εχθροπραξίες άρχισαν. Οι Άραβες επιτίθενται, οι Εβραίοι αρχίζουν τα αντίποινα. Η Ιερουσαλήμ  πολιορκείται κι άμαχος πληθυσμός σκοτώνεται. Η ίδια κατάσταση συνεχίζεται επί μήνες  κάτω απ’ το βλέμμα των Άγγλων  που δεν κάνουν τίποτα για να σταματήσουν τα επεισόδια. Το κράτος του Ισραήλ ιδρύεται επίσημα στα 14 Μαίου 1948 μόλις αποχωρούν οι Άγγλοι. Το ίδιο βράδυ δέχεται την οργανωμένη επίθεση των 5 αραβικών κρατών, της Αιγύπτου, Υπεριορδανίας, Ιράκ, Συρίας και Λιβάνου την οποία αποκρούει. Ο Μπεν Γκουριόν, ιδρυτής του κράτους και πρωθυπουργός γίνεται ήρωας και συγχρόνως  κατηγορείται απ’ τους πολιτικούς του αντιπάλους για ηττοπάθεια, επειδή δεν απελευθέρωσε όλη την Ιερουσαλήμ, το Γκολάν, την Ιεριχώ, τη Χεβρώνα, το Σινά… Αρχίζουν να ενθαρρύνονται οι εθνικιστές με ηγέτη τον Μεναχέμ  Μπέγκιν ωθώντας το κράτος σε όλο και περισσότερους στρατιωτικούς εξοπλισμούς κι ονειρευόμενοι το κράτος του Δαυίδ απ’ τον Ευφράτη ως το Νείλο. Η «Ιστορία αγάπης και μίσους φτάνει την εξιστόρηση μέχρι εδώ. Οι νεώτερες εξελίξεις του παλαιστινιακού ζητήματος δεν αφορούν την υπόθεση του έργου.

Ο Άμος Όζ γράφει λογοτεχνία και όχι ιστορία. Κάποιοι ισως ισχυρισθούν,  ότι δεν φωτίζει αρκετά το ρόλο των ΗΠΑ στη δημιουργία του Ισραηλινού  κράτους ή ότι θα έπρεπε να προβληθεί εξ ίσου και η ψυχολογία των Αράβων τα χρόνια εκείνα. Ο Αμος Οζ  όμως είναι Ισραηλινός και γράφει, όσα βίωσε η γενιά του   παππού του, του πατέρα του και η δική του  τα δύσκολα χρόνια της ίδρυσης του Ισραηλινού κράτους . Όσον aφορά το ρόλο των ξένων δυνάμεων τονίζει τη διπροσωπία της Αγγλίας, η οποία στην αρχή  προωθούσε την εγκατάσταση των Εβραίων στη περιοχή για να τους έχει υποστηρικτές  της στην επικράτηση της στη Μέση Ανατολή αλλά στη συνέχεια υποστήριζε και τους Άραβες για να κερδίσει την εύνοια τους λόγω των πετρελαίων της περιοχής. Όσο για την Ευρώπη γράφει «η ωραία κι ολέθρια Ευρώπη» που στην αρχή φώναζε «οι Εβραίοι στην Παλαιστίνη, κι αργότερα  οι Εβραίοι έξω από την Παλαιστίνη».   Χαρακτηριστική   είναι επίσης η αναφορά  του στα κριτήρια με τα οποία ψήφισαν στη Γενική  Συνέλευση του Ο.Η.Ε το 1947 τα κράτη μέλη   του έχοντας  υπόψη καθεμία τα πολιτικά-οικονομικά συμφέροντα   της [σ.477]

Ο Αμος Οζ όμως-κι αρκετοί άλλοι συμπατριώτες   του –συνειδητοποιεί σιγά –σιγά μέσα στα κιμπούτς που έζησε για 30 χρόνια, ότι άλλη λύση απ’ τη συνύπαρξη  και την ειρήνη των δυο λαών δεν υπάρχει. Στις σελ. 579-581 γκρεμίζει τις εθνικές προκαταλήψεις γράφοντας, ότι οι Άραβες δεν είναι δολοφόνοι  αλλά δικαιολογημένα εξεγείρονται εναντίον τους, αφού τους έδιωξαν απ’ τα πατρογονικά τους εδάφη  κι έχουν  κι αυτοί  το δικαίωμα να έχουν  το δικό τους εθνικό κράτος «…αν τους πάρουμε κι άλλα, τώρα  που έχουμε κάτι, θα είναι μεγάλη αμαρτία». Σ’ αυτό «το κομματάκι ελώδους, βραχώδους και έρημης γης»   πρέπει να  ζήσουν κι οι δυο λαοί ειρηνικά πια!

          Οι Εβραίοι είχαν την  τύχη να βρουν  στο πρόσωπο του Αμος Οζ το συγγραφέα που αποτύπωσε τη ζωή τους, όπως εκτυλισσόταν τα δύσκολα χρόνια της ίδρυσης του εθνικού τους κράτους. Η μοίρα του ως εθνικού συγγραφέα ήταν προδιαγεγραμμένη, αν κι ο ίδιος προσπάθησε να ξεφύγει απ’ αυτή για πολλά χρόνια, αρνούμενος να γίνει βιβλίο, όπως  ο ίδιος  έλεγε, όταν ήταν παιδί. Γράφει στη σ.369 «…απ’ τη παιδική μου ηλικία  ήμουν θύμα μιας συστηματικής και μακροχρόνιας πλύσης εγκεφάλου.» Η ιστορική εποχή που έζησε, το πνευματικό -  οικογενειακό του περιβάλλον, τα παιδικά και νεανικά του διαβάσματα γύρω απ’ την εβραϊκή και παγκόσμια λογοτεχνία, το μεγάλο ψυχικό  τραύμα της αυτοκτονίας της μητέρας του αλλά και των άλλων τραυμάτων, όπως η μη αναγνώριση του πνευματικού κόπου του πατέρα του , το βάρος των προγόνων που κουβαλούσε μέσα του τον ώθησαν να μετουσιώσει την αληθινή ζώσα μνήμη σε γραπτή «μνήμη της μνήμης». Έτσι με το έργο αυτό αποτίει φόρο τιμής στο θείο Κλόζνερ , που αφιέρωσε  τη ζωή του ως  πανεπιστημιακός δάσκαλος στον Ιουδαϊσμό και Ανθρωπισμό, και τον οποίον επισκεπτόταν μικρός κάθε Σάββατο εξερευνώντας το «μεγάλο» του σπίτι, επειδή βαριόταν να ακούσει τις συζητήσεις των μεγάλων, στον Τσενιχόφσκι και Αγκνόν (βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας ) που χαριτολογούσαν μαζί του, όταν ήταν μικρός, στους παππούδες και γιαγιάδες του για όσα πέρασαν επειδή και μόνο ήταν Εβραίοι, στο αδελφό του  πατέρα του  και στο μικρό ξάδελφο ,που σκότωσαν  οι  ρατσιστές! Με το έργο αυτό αποτίνει  φόρο τιμής στη μητέρα του, που ίσως δεν θα αυτοκτονούσε, αν δεν πιεζόταν απ’ τις συνθήκες ζωής που βρήκε στην Παλαιστίνη και στον πατέρα του για να δικαιώσει το μακροχρόνιο πνευματικό του κόπο αλλά και την επιθυμία του, όπως  την  έκφρασε  στην αφιέρωση που κάποτε του έκανε «στο γιο μου Άμος με την ελπίδα να καταλάβει θέση στη λογοτεχνία μας.»(σ.632)

             

Και η ευχή του πατέρα του πραγματοποιήθηκε! Γι αυτή όμως τη τόσο ωραία κι επίπονη διαδικασία της συγγραφής ενός έργου γράφει ο ίδιος ο ΄Αμοζ Όζ  « Το γράψιμο είναι ευχή και κατάρα. Το να γράψεις μυθιστόρημα είναι σαν να στήνεις ένα  ολόκληρο  Παρίσι με τα κτίρια του, τις πλατείες, τις λεωφόρους, τα περίχωρα μέχρι το τελευταίο απ’ τα παγκάκια στους δρόμους του καμωμένο ολόκληρο από κολλημένα σπίρτα…» υπονοώντας βέβαια ως σπίρτα  τις λέξεις .(σ.368) «…σημειώνω λέξεις, ρήματα, επίθετα, φράσεις, θραύσματα εκφράσεων, ψήγματα περιγραφών, και διάφορες  δοκιμές συναρμολόγησης… ξηλώνω… και προσπαθώ να βάλω  στη θέση του άλλη λέξη […]για να γράψεις ένα  μυθιστόρημα με 80.000 λέξεις  πρέπει σταδιακά να πάρεις  1.000.000 αποφάσεις, όχι μόνο σχετικά με την πλοκή αλλά και ποια θα είναι τα ονόματα των ηρώων, το παρουσιαστικό τους, οι συνήθειες τους […]τί θα περιγραφεί λεπτομερώς και τί με νύξεις, πια λέξη από τα συνώνυμα θα χρησιμοποιήσει: γαλανό, γαλάζιο, θαλασσί, γκριζογάλανο …και με πια σειρά μέσα στη πρόταση [… ]βρίζω συνέχεια το γράψιμο και παρόλα αυτά αρχίζω τη συναρμολόγηση απ’ την αρχή…»  Και μετά το (ολοκληρωμένο έργο) το διάβασε πρώτα η οικογένεια μου, στη συνέχεια μερικοί φίλοι και μετά την έκδοση του οι αναγνώστες, οι ειδικοί στη λογοτεχνία, οι κριτικοί και οι ομάδες εξόντωσης! Εγώ όμως δεν βρίσκομαι πια εκεί προσθέτει με χιούμορ για την τελευταία ομάδα (σ.685)

     

Τι  γράφει ο Άμος Οζ; Αυτοβιογραφία που δεν είναι όμως εξομολόγηση, όπως μας διευκρινίζει ήδη από την αρχή του  έργου του στο κεφ. 5 « ο κακός αναγνώστης προσπαθεί να μάθει τι συμβαίνει πραγματικά … ο τεμπέλης αναγνώστης, ο κουτσομπόλης- ματάκιας  αναγνώστης… τον πυρήνα της αφήγησης ας μην τον ψάχνει στο διάστημα ανάμεσα στο συγγραφέα και στο κείμενο αλλά ανάμεσα στο κείμενο και τον αναγνώστη…εσύ αναγνώστη πρέπει να βάλεις   τον εαυτό σου στη θέση του ήρωα   για να νιώσεις μέσα σου την απελπισία, τη φρίκη, τον πόθο, την μοναξιά…..Δεν μπορώ να «ξεφλουδίσω…το βιβλίο που έγραψα πετώντας στα σκουπίδια τα σταφύλια και να προσφέρω μόνο τα κουκούτσια  καταλήγει ο συγγραφέας

Για κάθε συγγραφέα η καλή γνώση και χρήση της εθνικής του γλώσσας είναι το άλφα και το ωμέγα της δουλειάς του. Τον   Άμος   Οζ   τον απασχολεί  το θέμα της εθνικής του γλώσσας    και παρέχει πολλές πληροφορίες γι’ αυτήν. Η Εβραϊκή γλώσσα στις αρχές του 20ου  αντιμετώπιζε πολλά προβλήματα. Είχε  συρρικνωθεί διότι δεν αφομοίωνε ξένες λέξεις και όρους φοβούμενη την αλλοίωση της. Γράφει στη σελ. 19 «η Εβραική γλωσσα δεν ήταν μια γλώσσα φυσική, οικεία, υπήρχε μεγάλη έλλειψη από λέξεις» και οι Εβραίοι διακατέχονταν από ένα αίσθημα γλωσσικής ανασφάλειας καθώς μιλούσαν. Επίσης δεν είχε σύμβολα για τα φωνήεντα γεγονός που δυσκόλευε τη γραφή ξένων λέξεων σελ. 66. Ακόμα η χρήση των γίντις δηλ. της Εβραϊκής με  μείγμα γερμανικών και σλαβικών λέξεων γραμμένων όμως  με Εβραϊκή γραφή , αλλοίωνε τη γνήσια εθνική τους γλώσσα γι΄ αυτό τα υποτιμούσαν οι μορφωμένοι Εβραίοι, χαρακτηρίζοντας τα ως (ζ)αργκόν. Το  σιωνιστικό κίνημα όμως επηρέασε τις αντιλήψεις για τη γλώσσα και συνέβαλε  στην αναγέννηση της Εβραϊκής γλώσσας. Προσωπικά δεν γνωρίζω κατά πόσο ο συγγραφέας βρήκε ήδη μια καλλιεργημένη γλώσσα ή κατά πόσο συνέβαλε στην  καλλιέργειά της..

 Τελικά ο Άμος Οζ  κατόρθωσε να γράψει ένα μυθιστόρημα που μας ευαισθητοποίησε γύρω απ’ το εβραϊκό ζήτημα και γενικότερα γύρω απ’ τα ανθρώπινα. Μακάρι να φανεί κι ένας συγγραφέας απ’ την αντίπερα όχθη που θα παρουσιάσει τον πόνο και τα όνειρα του Παλαιστινιακού λαού γύρω από αυτή τη σκληρή δοκιμασία που βιώνουν δεκαετίες τώρα αυτοί οι δυο λαοί στην Μέση Ανατολή!