Το ιστολόγιο της Αγγελικής Π. Σούλη

Η καταγραφή των αναγνώσεων αυτών ξεκίνησε από την επιθυμία μου να μην ξεχασθούν ιδέες και συναισθήματα που κάποτε με είχαν συγκινήσει.
Γράφοντας συνειδητοποίησα ότι ο χρόνος που αφιέρωνα στην ανάλυση, σύνθεση, αξιολόγηση του έργου, μου χάριζε ένα αίσθημα δημιουργίας.
Η επαγγελματική μου απασχόληση (φιλόλογος) μου έδωσε τα κίνητρα και τα μέσα για αυτές τις αναγνώσεις. Κι έτσι με συνεπήρε το ταξίδι της ανάγνωσης και της γραφής!
Κι ανοίχτηκε μπροστά μου ένας ολόκληρος κόσμος, σχεδόν ανεξερεύνητος,της δημιουργικής ανάγνωσης και γραφής.
"Η ανάγνωση δεν μπορεί να είναι ούτε μία ούτε άπειρες" όπως τονίζει ο Ουμπέρτο Έκο, αφού η υποκειμενική ερμηνεία του γράφοντος πρέπει να δένει με τους περιορισμούς που θέτει το κείμενο.

Και μια διευκρίνιση:
Καμμιά ανάγνωση δεν μπορεί να αντικαταστήσει το ίδιο το βιβλίο αλλά μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο ανάμεσα στον αναγνώστη και στο βιβλίο φωτίζοντας το, κάνοντας το πιο κατανοητό και καλλιεργώντας συγχρόνως τη φιλαναγνωσία.



Πέμπτη 7 Ιουνίου 2018

ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΣΤΙΓΜΑ,Φίλιπ Ροθ, Εκδόσεις Πόλις, 2003

  Η ανάγνωση αυτή αναρτάται στη μνήμη του Φίλιπ Ροθ που απεβίωσε φέτος, άνοιξη του 2018.

Ο Philip Roth (1933-2018) αμερικανός συγγραφέας, με εβραϊκή καταγωγή, ανδρώνεται στη δεκαετία του 1950 στη μεταπολεμική Αμερική, τη νικήτρια του Β! Παγκοσμίου Πολέμου και παγκόσμια υπερδύναμη του 20ου αιώνα και στο έργο του παρουσιάζει τη σύγχρονη Αμερική. Στην άτυπη τριλογία του «Αμερικάνικο ειδύλλιο», «Παντρεύτηκα ένα κομμουνιστή» και «Ανθρώπινο Στίγμα» ο Roth αποδεικνύεται ένας βαθύς πολιτικός συγγραφέας, διότι θέτει θέματα ταυτότητας  των αμερικανών πολιτών, μιλά για την περίοδο του μακαρθισμού,  και κηλιδώνει το αμερικάνικο όνειρο που έθρεψε γενιές Αμερικανών  μεταναστών.
Στο μυθιστόρημα "Ανθρώπινο Στίγμα" ο πρωταγωνιστής ένας νεαρός μαύρος με όχι πολύ σκουρόχρωμη επιδερμίδα, ονόματι Κόλμαν, αρνείται όλη την προηγούμενη ζωή του (την πατρική του οικογένεια και τη φυλή του, τις παραδόσεις και τους συναισθηματικούς δεσμούς μαζί τους), προκειμένου να ενταχθεί στο αμερικάνικο πανεπιστημιακό σύστημα και να διακριθεί σε αυτό , όπως και έγινε. Προσποιείται λοιπόν τον Εβραίο, παντρεύεται Εβραία, αποκτούν παιδιά αλλά το μυστικό του αυτό δεν τους το αποκαλύπτει. Ο συγγραφέας μέσα από το μύθο αυτό προσπαθεί να εξιχνιάσει έναν από τους ιδρυτικούς μύθους της σύγχρονης Αμερικής. τη διαδρομή μιας μερίδας Αμερικανών πολιτών που αναγκάστηκε να απαρνηθεί τις ρίζες της προκειμένου να ενταχθούν στην αμερικάνικη κοινωνία, να σταδιοδρομίσουν επαγγελματικά και να αποκτήσουν υψηλές κοινωνικές θέσεις. Μη ξεχνάμε τους αγώνες των νέγρων κατά τη δεκαετία του 1960 κατά του ρατσισμού και του κοινωνικού αποκλεισμού τους από το αμερικάνικο σύστημα. Έτσι ο συγγραφέας θίγει θέματα της αμερικάνικης κουλτούρας, όπως το τίμημα που πληρώνουν τα άτομα στις ΗΠΑ και ειδικότερα οι μειονότητες  ( κυρίως οι νέγροι κι οι  Εβραίοι) για να αποκτήσουν την προσωπική τους ελευθερία και συνάμα να βρουν την ταυτότητα τους. Επίσης θίγει τις αντιλήψεις του αμερικάνικου φεμινιστικού κινήματος γύρω από τις  σχέσεις των δυο φύλων και τον έρωτα ως σεξουαλική ελευθεριότητα ενώ συγχρόνως επικρατεί η πουριτανική υποκρισία, όπως απεδείχθη στην περίπτωση της ερωτικής σχέσης του Προέδρου Κλίντον με την Μόνικα Λουίνσκι. Τέλος ο πόλεμος του Βιετνάμ   και οι συνέπειες του στον ψυχισμό των Αμερικανών στρατιωτών είναι ένα θέμα που στιγμάτισε πολύ την αμερικάνικη κοινωνία στη δεκαετία του 1970.


         Πιο συγκεκριμένα η κατάκτηση της ελευθερίας του ατόμου, αξία πάνω στην οποία στηρίχτηκε ο αμερικάνικος πολιτισμός, ερευνάται από πολλές οπτικές γωνίες καταδεικνύοντας τα θετικά στοιχεία που περικλείει η κατάκτηση της αλλά και το τίμημα που πληρώνει το άτομο για την απόκτηση της. Το άτομο στην προσπάθεια του να την κατακτήσει  βιώνει ένα διπλό αγώνα ενάντια στις δεσμεύσεις που απορρέουν απ’ το κοινωνικό του περιβάλλον και ενάντια στις αδυναμίες του ίδιου του  εαυτού του. Η ευφυία, η δημιουργικότητα, η εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του, η αποφασιστικότητα, το θάρρος, η αντίσταση στις κοινωνικές πιέσεις ενεργοποιούνται ολοκληρώνοντας το άτομο. Το Γκρένιτζ Βίλατζ με την αντισυμβατική ζωή του γίνεται ο τόπος-σύμβολο της αμερικάνικης ελευθερίας. Απ’ την άλλη όμως υποβαθμίζεται η ομάδα ενώ εξαίρεται το άτομο, αμφισβητούνται οι οικογενειακές και φυλετικές  παραδόσεις, το άτομο αποκόπτεται απ’ το παρελθόν του και τελικά διχάζεται για να γεννηθεί ο καινούργιος άνθρωπος που οδηγείται στην πρόοδο. «Αυτό είναι το δράμα που κρύβεται πίσω απ’ την ιστορία της Αμερικής.» τονίζει ο συγγραφέας(σελ.429)
        Αυτή η προσπάθεια της κατάκτησης της ελευθερίας αποδεικνύεται επίσης δομικό στοιχείο για το σχηματισμό της προσωπικής ταυτότητας του ατόμου. Ο ήρωας του μυθιστορήματος ο Κόλμαν, ενώ πέτυχε επαγγελματικά και  κοινωνικά, το μυστικό της αλλαγής της πραγματικής του ταυτότητας τον στιγμάτισε για πάντα γεμίζοντας τον ενοχές προς τα αγαπημένα του πρόσωπα που πρόδωσε και συνεχίζει να προδίδει, όσο αγνοούν την πραγματική καταγωγή του. Πάνω σ’ ένα ψέμα έχτισε τη ζωή του αλλά και τη ζωή των άλλων στερώντας ακόμα και τα παιδιά του απ’ τη γνώση της γενιάς τους με όλες τις πιθανές κληρονομικές  συνέπειες  που μπορεί να έχει αυτό. Το ανθρώπινο Στίγμα που το έχουμε όλοι μέσα μας, μας καθορίζει. Είναι έμφυτο, ενυπάρχει μέσα μας πριν αφήσει το σημάδι του, το αποτύπωμά του. «οι άνθρωποι δεν έχουμε άλλο τρόπο για να δηλώσουμε την παρουσία μας» δηλώνει (σελ.395). Αυτό είναι που μας ωθεί σε αποφάσεις και ενέργειες που μας στιγματίζουν και μας καθορίζουν για πάντα. Κι ενώ ο ψυχισμός του ατόμου αναδεικνύεται σε κυρίαρχο στοιχείο της προσωπικής του ταυτότητας, ο Philip Roth την ίδια στιγμή δείχνει πως το εγώ παγιδεύεται από το εμείς. Η κοινή μοίρα όλων, το πνεύμα της χώρας του και της εποχής του, η ιστορία όπως εξελίσσεται κάθε μέρα επηρεάζουν εξ ίσου καθοριστικά τη ζωή τους. «Δεν ελέγχει κανείς απόλυτα τη ζωή του» καταλήγει.
            Το θέμα της ταυτότητας δεν απασχολεί όμως μόνο τα άτομα αλλά και ολόκληρες κοινωνικές ομάδες, όπως τους νέγρους και τους Εβραίους –ίσως    διότι είναι οι πιο δοκιμαζόμενες μειονότητες –οι οποίοι ζώντας μέσα στην πολυσυλλεκτική Αμερική, αυτό το χωνευτήρι λαών αισθάνονται να απειλείται η ίδια η ύπαρξή τους, η κουλτούρα τους, το δικό τους ανθρώπινο στίγμα. Χαρακτηριστική είναι η δαιδαλώδης γενεαλογία της αμερικάνικης οικογένειας λόγω των επιμειξιών που συνέβησαν στη χώρα αυτή. Η φανατική προσήλωση στην εθνική τους ταυτότητα ή η απώλεια αυτής είναι τα δυο άκρα μέσα στα   οποία κινούνται τα άτομα που προέρχονται απ’ τις μειονότητες αυτές. Οικογένειες νέγρων διαλύονται όταν κάποια μέλη τους αναγκάζονται να διαγράψουν από τη ζωή τους και τη μνήμη τους όλη τη βιωμένη ιστορία των προγόνων τους, των δούλων νέγρων του Νότου που δραπέτευσαν στο Βορρά με την ελπίδα μιας καλύτερης ζωής αλλά αντί αυτού  γνώρισαν χιλιάδες ταπεινώσεις. Οικογένειες περιθωριοποιούνται, όπως η εβραϊκή οικογένεια της Άϊρις της γυναίκας του Κόλμαν, όταν υιοθετεί ακραίες αναρχικές αντιλήψεις ή άλλες συμβιβάζονται με την υπάρχουσα πραγματικότητα. Χαρακτηριστική είναι επίσης η δαιδαλώδης γενεαλογία της αμερικάνικης οικογένειας λόγω των επιμειξιών που συνέβησαν στη χώρα αυτή. Αλλά και οι Εβραίοι αν και βρίσκονται σε καλύτερη θέση απ’ τους νέγρους δεν παύουν να βιώνουν έναν αντισημιτισμό –δηλώνει ο αμερικανοεβραίος συγγραφέας- ο οποίος εκδηλώνεται έστω και λανθάνων στο καθημερινό λεξιλόγιο των άλλων .
        Ακόμα ο Philip Roth δεν διστάζει να κηλιδώσει την εικόνα της υπερδύναμης των Η.Π.Α παρουσιάζοντας  πώς ο πόλεμος του Βιετνάμ στιγμάτισε την αμερικάνικη κοινωνία. Ήταν ο μόνος πόλεμος που σόκαρε τόσο την κοινωνία τους όχι μόνο  επειδή  ηττήθηκαν αλλά και επειδή διήρκεσε πολλά χρόνια και δεν συγκρίνεται σε τίποτα ούτε με το νικηφόρο πόλεμο στο Κόσσοβο ούτε με τον ολιγοήμερο πόλεμο του Κόλπου το 1991. Ο μεγάλος αριθμός των νεκρών 58.209 καταγράφηκε με τα ονόματά όλων των πεσόντων στον Τοίχο-Μνημείο της Ουάσιγκτον και σ’ έναν άλλο μικρότερο τοίχο που περιφέρουν από πόλη σε πόλη στη γιορτή των Παλαιμάχων του Βιετνάμ για να τιμήσουν τους πεσόντες υπέρ πατρίδας.
 Οι επιζώντες όμως στρατιώτες του πολέμου στο Βιετνάμ έζησαν ένα δεύτερο δράμα, όταν επέστρεψαν στην Αμερική! Ποτέ η πατρίδα δεν τους αναγνώρισε ως ήρωες πολέμου αλλά αντίθετα έριχναν σ’ αυτούς ευθύνες για την ήττα τους κι όχι στις κυβερνήσεις τους. Ποτέ οι άνθρωποι αυτοί δεν μπόρεσαν να ζήσουν εφεξής  φυσιολογικά, αν και οι ίδιοι θυσίασαν για την πατρίδα τα νιάτα τους, την ανεμελιά τους την ήσυχη συνείδηση τους. Ποτέ δεν επουλώθηκαν τα ψυχικά τους τραύματα, διότι η φρίκη του πολέμου ήταν διαρκώς ζωντανή μπροστά τους, που δεν κατόρθωναν να σβήσουν ούτε η ψυχολογική υποστήριξη ούτε τα πενιχρά επιδόματα που τους πρόσφερε το αμερικάνικο κράτος. Η προσωπική τους ταυτότητα στιγματίστηκε για πάντα από έναν πόλεμο, στον οποίο εστάλησαν τόσο μακριά για να υπερασπιστούν τα συμφέροντα της πατρίδας τους!
            Δεν είναι λοιπόν το στίγμα στο φουστάνι της Μόνικα Λουϊνσκι εν έτει 1998 που κηλίδωσε το γόητρο της Αμερικάνικης υπερδύναμης αλλά οι άλλες κηλίδες που αφήνει ο άνθρωπος πίσω του με τις ενέργειες του. Ο αμερικάνικος  πουριτανισμός, αυτή η υποκρισία, η καπηλεία της αρετής, που κάποιοι βαυκαλίζονται να χαρακτηρίζουν ως αμερικάνικη ευπρέπεια για το ηθικά και πολιτικά ορθόν και την αναγάγουν σε θεμελιώδη αξία της Αμερικής, είναι δυστυχώς μια πραγματικότητα.

Ένα άλλο θέμα που θίγεται επίσης στο μυθιστόρημα είναι Ο έρωτας, ως πεδίον εξουσίας των δύο φύλων, απογυμνωμένος από το συναίσθημα και τις κοινωνικές συμβάσεις. Αυτή η μορφή του έρωτα κυριαρχεί στο έργο, αντανακλώντας  μάλλον απόψεις του αμερικάνικου φεμινιστικού κινήματος. Ο εβδομηντάρης  Κόλμαν λοιπόν κοσμήτορας του Πανεπιστημίου μετά το θάνατο της γυναίκας του, και η χειραφετημένη τριαντατετράχρονη καθαρίστρια Φιόνα Φάρλι   συμβιώνουν για ένα διάστημα μαζί χάρις σ’ αυτό το κλίμα ελευθεριότητας που επικρατεί και με την απαραίτητη βοήθεια του Βιάγκρα  βεβαίως.
             Γενικά ο Philip Roth διότι τολμά να παρουσιάσει και να κρίνει τους ιδρυτικούς μύθους των Η.Π.Α στο απόγειο της δόξας της και συγχρόνως μιλά για τα σημάδια που αφήνει ο άνθρωπος πάνω στη γη στο διάβα του πολιτισμού του. Χαρακτηριστικό το τέλος του μυθιστορήματος  με την εικόνα του ολομόναχου ανθρώπου μέσα στη φύση που ψαρεύει στη παγωμένη λίμνη έχοντας δίπλα του ένα τρυπάνι –σύμβολο τρόμου αλλά και εργαλείο δουλειάς - με το οποίο άνοιξε μια τρύπα στο πάγο για να ψαρέψει. Εικόνα που παραπέμπει στη γενικότερη φιλοσοφία του συγγραφέα πως όλα είναι αμφίσημα, πολύπλοκα και ρευστά με τον άνθρωπο ικανό για το καλό και το κακό. Έτσι το στίγμα αποκτά διφορούμενη εννοιολογική σημασία και θετική και αρνητική.

           Όσον αφορά το λογοτεχνικό ύφος του συγγραφέα αυτό δεν είναι  οικείο στον Έλληνα αναγνώστη. Η λογοτεχνικότητα -ως αποτέλεσμα μιας γλώσσας που συναρπάζει προκαλώντας αισθητική συγκίνηση- απουσιάζει σχεδόν απ’ το κείμενο. Η γλώσσα του Roth κινείται ανάμεσα στον προφορικό λόγο και σ’ έναν εγκεφαλικό λόγο που κουράζει πολλές φορές τον αναγνώστη. Το ύφος αυτό απορρέει από την αμερικανοεβραϊκή λογοτεχνική παράδοση που επηρεάζεται από τη γλώσσα των Εβραίων μεταναστών, τα γίντις, που συνδύαζαν τη λαϊκή σοφία του δρόμου και τη ρητορική υψηλής κουλτούρας.
Εντύπωση προκαλούν επίσης οι αφηγηματικές τεχνικές που χρησιμοποιεί ο Ροθ. Επινοεί ένα  πρόσωπο, το Ζούκερμαν που είναι συγγραφέας στο επάγγελμα αλλά συγχρόνως είναι και ο αφηγητής που συμμετέχει στην εξέλιξη του μύθου. Ο Κόλμαν, ο πρωταγωνιστής, διηγείται την ιστορία του στο φίλο του Ζούκερμαν και αυτός με τη σειρά του με την ιδιότητα του συγγραφέα  τη διηγείται σε μας.   Όμως ο Ζούκερμαν δεν μας αφηγείται μόνο όσα του εκμυστηρεύεται ο Κόλμαν αλλά ως  ένας παντογνώστης αφηγητής συμπληρώνει τα κενά, όπου υπάρχουν, υιοθετώντας την οπτική γωνία κάθε προσώπου. Έτσι παρουσιάζει όλες τις πιθανές ερμηνείες για τη συμπεριφορά ενός προσώπου. Οι αλήθειες είναι πολλές και για να είναι πιο αντικειμενικός ο Roth  θέλει να παρουσιάσει όλες τις αλήθειες. Πολλές φορές όμως είναι δύσκολο για τον αναγνώστη να διακρίνει τον αφηγητή.
Ένα μυθιστόρημα που το ξεκίνησα από περιέργεια λόγω του ονόματος του προβαλλόμενου συγγραφέα του, κι ενώ με συγκίνησαν τα θέματα ελευθερίας και ταυτότητας που θίγει, δεν θα μπορούσα να πω το ίδιο και για τη γραφή του.

Ζάκυνθος, Αύγουστος 2003

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου