Το ιστολόγιο της Αγγελικής Π. Σούλη

Η καταγραφή των αναγνώσεων αυτών ξεκίνησε από την επιθυμία μου να μην ξεχασθούν ιδέες και συναισθήματα που κάποτε με είχαν συγκινήσει.
Γράφοντας συνειδητοποίησα ότι ο χρόνος που αφιέρωνα στην ανάλυση, σύνθεση, αξιολόγηση του έργου, μου χάριζε ένα αίσθημα δημιουργίας.
Η επαγγελματική μου απασχόληση (φιλόλογος) μου έδωσε τα κίνητρα και τα μέσα για αυτές τις αναγνώσεις. Κι έτσι με συνεπήρε το ταξίδι της ανάγνωσης και της γραφής!
Κι ανοίχτηκε μπροστά μου ένας ολόκληρος κόσμος, σχεδόν ανεξερεύνητος,της δημιουργικής ανάγνωσης και γραφής.
"Η ανάγνωση δεν μπορεί να είναι ούτε μία ούτε άπειρες" όπως τονίζει ο Ουμπέρτο Έκο, αφού η υποκειμενική ερμηνεία του γράφοντος πρέπει να δένει με τους περιορισμούς που θέτει το κείμενο.

Και μια διευκρίνιση:
Καμμιά ανάγνωση δεν μπορεί να αντικαταστήσει το ίδιο το βιβλίο αλλά μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο ανάμεσα στον αναγνώστη και στο βιβλίο φωτίζοντας το, κάνοντας το πιο κατανοητό και καλλιεργώντας συγχρόνως τη φιλαναγνωσία.



Παρασκευή 15 Δεκεμβρίου 2017

Φράνσις Γουίν "Καρλ Μαρξ Το Κεφάλαιο: η βιογραφία ενός ημιτελούς αριστουργήματος" Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2017



           Ένα από τα πιο πολυσυζητημένα βιβλία στον κόσμο είναι «Το Κεφάλαιο» ή “Das Kapital” του Μαρξ (1818-1883), στο οποίο αναλύεται η λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος που αποκαλύπτει με ποιους τρόπους το κεφάλαιο υποδουλώνει τον άνθρωπο. Το βιβλίο αυτό άρρηκτα συνδεδεμένο με τη μαρξιστική θεωρία  επηρέασε τη σκέψη εκατομμυρίων ανθρώπων κατά τον εικοστόν αιώνα κι ενέπνευσε πολλές επαναστάσεις  με προεξάρχουσα την Οκτωβριανή επανάσταση στη Ρωσία το 1917. Αν και οι σοσιαλιστικές αυτές επαναστάσεις απέτυχαν, 100 περίπου χρόνια μετά την έκδοση του «Κεφαλαίου», ο μαρξισμός σαν τρόπος σκέψης κι εργαλείο πολιτικής δράσης συνεχίζει να προβληματίζει και να εμπνέει πολλούς ανθρώπους σήμερα.

              Ο Άγγλος δημοσιογράφος και συγγραφέας λοιπόν Φράνσις Γουίν (1957--) γράφει τη  βιογραφία του βιβλίου "Το Κεφάλαιο" κι όχι τη βιογραφία του συγγραφέα του Μαρξ, καθώς δηλώνει ο υπότιτλος του «Η βιογραφία ενός ημιτελούς αριστουργήματος». Η ριζοσπαστική ιδέα να γραφούν οι βιογραφίες στα "Βιβλία που συγκλόνισαν τον κόσμο" ανήκει στον εκδοτικό οίκο Ατλάντικ του Λονδίνου, ο οποίος το 2006 συνέταξε μια λίστα με τα 10 σπουδαιότερα βιβλία με παγκόσμια επιρροή και στη συνέχεια ανέθεσε σε συγκεκριμένους συγγραφείς που είχαν ασχοληθεί με τα θέματα των 10 αυτών βιβλίων να γράψει ο καθένας από μια βιογραφία του κάθε βιβλίου. Ήθελαν με αυτό τον τρόπο να φωτίσουν τη διαδρομή κάθε βιβλίου μέσα στο χρόνο, να αναδείξουν την απήχηση που είχε στις διάφορες κοινωνίες και έτσι να τα συστήσουν στο κοινό. Ο Φράνσις Γουίν επιλέχτηκε να γράψει τη βιογραφία του "Κεφαλαίου", αφού προηγουμένως είχε μελετήσει και γράψει τη βιογραφία του Μαρξ.
Μέσα λοιπόν από τη βιογραφία του βιβλίου "το Κεφάλαιο" αναδεικνύονται οι πολύ δύσκολες συνθήκες συγγραφής του έργου αυτού, εκλαϊκεύεται η οικονομική λειτουργία του κεφαλαίου με την κλοπή από τους κεφαλαιο-κράτες της υπερ-αξίας που παράγουν με την υπερ-εργασία τους οι μισθωτοί εργαζόμενοι και παρουσιάζει τις κοινωνικές συνέπειες που έχει αυτή η κλοπή στην εκμετάλλευση κι εξαθλίωση των εργατών. Συγχρόνως παρουσιάζονται κριτικές που ασκήθηκαν από άλλους οικονομολόγους στον Μαρξ και στις ιδέες του. Ακόμα παρουσιάζονται οι επιδράσεις που άσκησε "το Κεφάλαιο" στα επαναστατικά σοσιαλιστικά κινήματα υποανάπτυκτων χωρών ενώ στην ανεπτυγμένη Δύση  δημιουργήθηκαν σοσιαλδημοκρατικά και κομμουνιστικά κόμματα αλλά και πνευματικά κινήματα με αριστερό προσανατολισμό.
Τέλος ο Γουίν στέκεται στη γλώσσα που είναι γραμμένο "το Κεφάλαιο", όπου οι επιστημονικά οικονομικές αναλύσεις συνοδεύονται από περιγραφές εξαθλίωσης των εργατών σε μια γλώσσα συγκινησιακή  με πολλές εικόνες φρίκης, προσωποποιήσεις, παρομοιώσεις και ρήσεις από έργα  μεγάλων συγγραφέων. Ο πλούτος των γνώσεων του Μαρξ, η διεισδυτικότητα της οικονομικής του σκέψης του, η ικανότητα του να χειρίζεται τη γλώσσα τόσο ορθολογικά, όσο και συναισθηματικά, όλα αυτά συντελούν ώστε "το Κεφάλαιο" -βιβλίο δύσκολο με επιστημονικούς οικονομικούς όρους, που έχει συγχρόνως και λογοτεχνικές χάρες- να χαρακτηρίζεται τελικά από το Γουίν ως ένα άγνωστο αριστούργημα!  Και ο συγγραφέας καταλήγει ότι «το Κεφάλαιο» πάντα θα είναι επίκαιρο, όσο θα υπάρχει το κεφάλαιο και το καπιταλιστικό σύστημα που δημιούργησε και μέσα στο οποίο λειτουργεί.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Εισαγωγή- η κυοφορία του Κεφαλαίου
Ο συγγραφέας Φράνσις Γουίν  στην εισαγωγή του βιβλίου του δίνει τον τίτλο «Το άγνωστο αριστούργημα», τίτλο δανεισμένο από το ομώνυμο βιβλίο του Γάλλου μυθιστοριογράφου Μπαλζάκ, το οποίο άρεσε πολύ στον Μάρξ, διότι έβρισκε σημεία ταύτισης του εαυτού του με τον κεντρικό ήρωα/ζωγράφο του Μπαλζάκ, ο οποίος κατέστρεψε τον πίνακα που ζωγράφιζε επί χρόνια και μετά αυτοκτόνησε, όταν θεώρησε ότι ο πίνακας του δεν έκφραζε το τέλειο πορτρέτο, όπως είχε ονειρευτεί να δημιουργήσει!  Όμως το έργο αυτό προπορευόταν της εποχής του και λίγες δεκαετίες αργότερα, μια άλλη εποχή η λεγόμενη μοντέρνα, θα το ερμήνευε ως αριστούργημα της αφηρημένης ζωγραφικής. Με αφορμή αυτό  το «άγνωστο αριστούργημα» του Μπαλζάκ, ο Γουίν  υποδηλώνει ένα άλλο άγνωστο αριστούργημα, αυτό του «Κεφαλαίου», διότι παρόλη τη φήμη του παραμένει άγνωστο στο ευρύ κοινό και μαζί παραπέμπει και στον βασανισμένο δημιουργό του τον Μαρξ, που επί χρόνια δούλευε και ξαναδούλευε το έργο αυτό για να το αφήσει τελικά ημιτελές.
       Ο Γουίν κλείνει την εισαγωγή του επιβεβαιώνοντας τα παραπάνω με μια αξιολογική κρίση του Αμερικανού συγγραφέα Μάρσαλ Μπέρμαν  για το Μαρξ σύμφωνα με την οποία « ο Μαρξ είναι ένας από τους σπουδαίους βασανισμένους ήρωες του 19ου αιώνα –μαζί με τους Μπετόβεν, Γκόγια, Τολστόι, Ντοστογιέφσκι, Ίψεν, Νίτσε, Βαν Γκογκ- που μας τρελαίνουν όπως τρέλαναν και τους εαυτούς τους αλλά που η αγωνία τους παρήγαγε τόσο μεγάλο μέρος του πνευματικού κεφαλαίου με το οποίο ζούμε ακόμη»!

Γιατί όμως ο Φράνσις Γουίν χαρακτηρίζει το «Κεφάλαιο» του Μαρξ "ημιτελές"  όπως δηλώνει ο υπότιτλος του βιβλίου του « η βιογραφία ενός ημιτελούς αριστουργήματος»;  Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του ο Γουίν δίνει τον τίτλο «η κυοφορία», διότι η συγγραφή του έργου «Το Κεφάλαιο» κράτησε πάνω από 20 χρόνια σε συνθήκες φτώχειας, οικογενειακών τραγωδιών (πέθαναν 3 από τα 5 παιδιά του), ασθενειών του ιδίου και της γυναίκας του, συνεχών διαβασμάτων, πολιτικών ενασχολήσεων. Ο Γουίν αναφέρει χαρακτηριστικά ότι ο Μαρξ μέχρι και διοθήνες(καλόγερους;) έβγαλε στα οπίσθια του και τα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου του τα έγραφε όρθιος, διότι πονούσε, όταν καθόταν! Τελικά εκδόθηκε το 1867 μόνο ένας τόμος από τους συνολικά έξι που είχε σχεδιάσει. Άλλοι τρεις τόμοι εκδόθηκαν μετά το θάνατο του Μαρξ: ο δεύτερος το 1885 και ο τρίτος το 1894, απ’ το στενό φίλο και συνεργάτη του Ένγκελς, ο οποίος επιμελήθηκε τα σκόρπια χειρόγραφα του Μαρξ. Ο τέταρτος και τελευταίος τόμος με τίτλο «Θεωρίες για την υπεραξία» εκδόθηκε το 1905 με επιμέλεια Κάουτσκι. Το αρχικό σχέδιο του Μαρξ περιελάμβανε 6 βιβλία –τόμους  που θα μελετούσαν: 1.  το κεφάλαιο 2.την έγγειο ιδιοκτησία 3.τη μισθωτή εργασία 4.το κράτος 5. Το διεθνές εμπόριο 6. Την Παγκόσμια αγορά.
Για όσους κατηγορούν το Μαρξ ότι δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει το έργο του, ο οικονομολόγος Μ. Λέμποβιτς απαντά  « ο Μαρξ ανακάλυψε μια νέα ήπειρο  δεν σημαίνει όμως ότι τη χαρτογράφησε κι όλη εξ ολοκλήρου». Η άγνωστη χώρα που ανακάλυψε κι άρχισε να εξερευνά ο Μαρξ ήταν ο νέος κόσμος του βιομηχανικού καπιταλισμού που αναπτύχθηκε κατά τη βικτωριανή εποχή, τοπίο άγνωστο στον Άνταμ Σμιθ, το θεμελιωτή της οικονομικής επιστήμης κατά το 18ο αιώνα και υπερασπιστή της ελεύθερης οικονομίας στην οποία στηρίχθηκε ο καπιταλισμός. Ο Μαρξ είδε από διαφορετική οπτική γωνία τη λειτουργία του κεφαλαίου 100 χρόνια αργότερα στις νέες συνθήκες που είχε δημιουργήσει η βιομηχανική εποχή. Ο Μαρξ προειδοποιούσε τον αναγνώστη του ότι με το βιβλίο αυτό έμπαινε σε μια χώρα της φαντασίας στην οποία τίποτα δεν είναι αυτό που φαίνεται ... και μόνο σχίζοντας τα πέπλα της ψευδαίσθησης, μπορεί να ανακαλύψει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο χάρη στην οποία ζει ο καπιταλισμός.
Συνοδοιπόρο στο έργο του είχε τον Ένγκελς με τον οποίο τον συνέδεε μια βαθιά φιλία από τα νεανικά τους χρόνια αλλά και μια βαθιά πνευματική σχέση. Αν κι ο τρόπος ζωής τους διέφερε κατά πολύ ως προς την οικονομική κατάσταση και το χαρακτήρα, ο Ενγκελς ως γιος βιομηχάνου κλωστοϋφαντουργίας από το Μαντζεστερ της Αγγλίας δεν αντιμετώπισε ποτέ οικονομικά προβλήματα σε αντίθεση με τον Μαρξ που οι ιδέες του γινόταν αφορμή να διώκεται και να γυρίζει από χώρα σε χώρα, χωρίς σταθερό επάγγελμα, μαζί με την οικογένεια του, την πολυαγαπημένη του Τζένη και τα 5 παιδιά τους, εν τούτοις  η φιλία τους ήταν σταθερή και συχνά ο Ένγκελς είχε συνεισφέρει οικονομικά στην οικογένεια του Μαρξ. Ο Ένγκελς θαύμαζε πολύ το Μαρξ κι αναγνώριζε χωρίς εγωϊσμούς και ζήλια την πρωτοποριακή του σκέψη.  Έτσι ο Ένγκελς με τις μελέτες του για τις απαρχές του προλεταριάτου στην Αγγλία – συχνά επισκεπτόταν φτωχογειτονιές και παρατηρούσε τις συνθήκες ζωής των εργατών- βοήθησε το Μαρξ να τεκμηριώσει πολλά στοιχεία μέσα στο έργο του.
Ο Μαρξ μαζί με τον Ένγκελς συνέταξαν το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, όταν η Ένωση Κομμουνιστών του Λονδίνου που μόλις είχε δημιουργηθεί το 1847 ζήτησε από το Μαρξ να διατυπώσει μια διακήρυξη των βασικών αρχών της ιδεολογίας τους. Από το βιβλίο αυτό που έχουν διασωθεί οι γνωστές φράσεις:  «΄Ενα φάντασμα πλανάται πάνω από την Ευρώπη: το φάντασμα του κομμουνισμού...» που τρομοκρατεί τους βασιλιάδες και την αστική τάξη, καθώς και η φράση «πριν απ’ όλα η αστική τάξη παράγει τους νεκροθάφτες της» και η τελευταία φράση του Μανιφέστου «προλετάριοι όλου του κόσμου ενωθείτε», ο Μαρξ προφητεύει το τέλος του αστικού καπιταλισμού πιστεύοντας ότι αυτό είχε εκπληρώσει το σκοπό του και θα θαβόταν σύντομα κάτω από τις αντιφάσεις του. Αφού εξαίρει πρώτα τον επαναστατικό ρόλο της αστικής τάξης, όταν γκρέμισε τα δεσμά της φεουδαρχίας, τώρα πιστεύει ότι ήλθε η ώρα να παραχωρήσει τη θέση της σε ένα άλλο σύστημα  δικαιότερο, αυτό του κομμουνισμού. Το Κ. Μανιφέστο εκδίδεται το 1848 λίγους μήνες πριν από την Παρισινή Κομμούνα, προκαλεί τεράστιο σάλο, όπου διαδόθηκε, αλλά η αποτυχία της Κομμούνας μετά ένα εξάμηνο, διαψεύδει την προφητεία του Μαρξ. Κι άλλες φορές διαψεύστηκε ο Μαρξ, όσο ζούσε, αν κι ο ίδιος σε κάθε οικονομική κρίση του καπιταλιστικού συστήματος έβλεπε την επερχόμενη νομοτελειακή καταστροφή του.

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ η Γέννηση του Κεφαλαίου
Ο Φράνσις Γουίν στο πλαίσιο της παρουσίασης του «Κεφαλαίου» παρουσιάζει την πορεία της σκέψης του Μαρξ σε γενικές γραμμές που σκιαγραφούν το μαρξισμό ως ενιαίο σύστημα ιδεών -με το οποίο ο Μαρξ ερμήνευσε την ιστορική εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών μέσα από το μετασχηματισμό τους (πρωτόγονη, δουλοκτητική, φεουδαρχική, καπιταλιστική) και οραματίστηκε τη  μελλοντική σοσιαλιστική/κομμουνιστική κοινωνία. Όπως επιγραμματικά διατύπωσε ο Ένγκελς η μαρξιστική κοσμοθεωρία έχει τρεις καταβολές: τη γερμανική φιλοσοφία (επιρροές κύρια από τη διαλεκτική του Χέγκελ, την ιδεαλιστική ερμηνεία της οποίας ανέτρεψε ο Μαρξ δίνοντας της  υλιστική ερμηνεία), την αγγλική οικονομική σκέψη (της ελεύθερης οικονομίας των Ανταμ Σμιθ, Ρικάρντο και Μιλλ) και τρίτον τη γαλλική πολιτική σκέψη (από τους διαφωτιστές μέχρι τους ουτοπικούς σοσιαλιστές). Έτσι ο Μαρξ απλώνοντας τα επιστημονικά ενδιαφέροντα του σε πολλούς τομείς του επιστητού παρουσιάζεται με πολλά πρόσωπα ως φιλόσοφος, ως οικονομολόγος, ως πολιτικός, ως κοινωνιολόγος, αλλά κι ως ταλαντούχος συγγραφέας.

          Στο «Το Κεφάλαιο» λοιπόν ο Μαρξ επικεντρώνεται στη λειτουργία της οικονομίας με στόχο να αποκαλύψει με ποιούς τρόπους οι κεφαλαιο-κράτες εργοδότες  εκμεταλλεύονται τους εργάτες οικονομικά και ποιές συνέπειες έχει αυτή η εκμετάλλευση στη ζωή τους. Ξεκινά τον προβληματισμό του από τη φύση του εμπορεύματος και την κυκλοφορία των εμπορευμάτων. Σε κάθε εμπόρευμα ο Μαρξ διακρίνει την αξία χρήσης του δηλαδή  να θρέψει ή να ζεστάνει ή να στεγάσει ή να ψυχαγωγήσει κλπ και την ανταλλακτική του αξία που εκφράζεται ως η "τιμή" στην οποία αγοράζεται και πωλείται κάτι. Οι δυο αυτές αξίες δεν ταυτίζονται, διότι στην ανταλλακτική αξία μετριέται και ο χρόνος εργασίας που δαπανήθηκε για να παραχθεί το κάθε εμπόρευμα. Κατά την κυκλοφορία των εμπορευμάτων υπεισέρχεται το χρήμα ως μέσον ανταλλαγής τους. Στα προ-καπιταλιστικά συστήματα πωλούσες Εμπόρευμα, έπαιρνες Χρήμα για να αγοράσεις ξανά άλλο Εμπόρευμα. Στο καπιταλιστικό σύστημα η παλιά σχέση Ε-Χ-Ε έχει αντικατασταθεί από τη νέα σχέση Χ-Ε-Χ’, όπου δίνεις χρήμα για να αγοράσεις (επενδύσεις) πρώτες ύλες, μηχανές, εργατική δύναμη για να παράγεις εμπορεύματα, τα οποία πουλάς για να πάρεις πάλι χρήμα περισσότερο όμως απ΄ όσο είχες δαπανήσει αρχικά, δηλαδή χρήμα με μια προσαύξηση, την οποία ονομάζει υπερ-αξία. Αυτή η κίνηση από το Χ-Χ’ (που το χρήμα επενδύεται με σκοπό το κέρδος) μετατρέπει το χρήμα σε κεφάλαιο. Παλαιότερα η κυκλοφορία των εμπορευμάτων είχε ως μέσον ανταλλαγής το χρήμα, στο καπιταλισμό όμως προέχει η κυκλοφορία του χρήματος ως κεφάλαιο που γίνεται πια αυτοσκοπός για να συσσωρεύει διαρκώς μεγαλύτερα κέρδη και κεφάλαια. Από πού ακριβώς όμως προέρχεται  η υπεραξία;
Η υπεραξία, βασικός όρος της μαρξιστικής οικονομικής θεωρίας, προέρχεται από τη νέα αντίληψη των καπιταλιστών, όταν ανακαλύπτουν ότι η εργατική δύναμη είναι κι αυτή ένα εμπόρευμα  που έχει μια ανταλλακτική αξία( το μισθό), την οποία εργατική δύναμη όμως έχουν  κατ’ εξοχήν ανάγκη οι έχοντες το κεφάλαιο, διότι χωρίς αυτήν δεν παράγεται τίποτα. Ο χρόνος εργασίας όμως του εργάτη, λέει ο Μαρξ, επεκτείνεται σχεδόν όλη την ημέρα σύμφωνα με αυτά που συμβαίνουν στη βιομηχανική Αγγλία στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Ο εργάτης βέβαια εργάζεται για να εξασφαλίσει τα μέσα συντήρησης του προς το ζην  κι αυτό το χρόνο τον ονομάζει κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας. Όμως ο εργάτης συνεχίζει να εργάζεται πέρα του χρόνου αυτού χωρίς να πληρώνεται για τις παραπάνω ώρες και τον ονομάζει απλήρωτο χρόνο εργασίας. Απ’ αυτόν τον εργάσιμο χρόνο που προσφέρεται δωρεάν στον κεφαλαιοκράτη παράγεται η υπερ-αξία. Η αναγκαία εργασία παράγει αξία, η υπερ-εργασία παράγει υπερ-αξία. Ο Μαρξ όμως οραματίζεται διαφορετικά τη σχέση του κεφαλαιοκράτη και του εργάτη λέγοντας "να αντικρίζονται σαν ελεύθερα πρόσωπα, σαν ανεξάρτητοι κάτοχοι εμπορευμάτων, ο ένας σαν κάτοχος χρήματος και μέσων παραγωγής κι ο άλλος σαν κάτοχος εργατικής δύναμης".
        Το κεφάλαιο για την εργάσιμη μέρα των 10-14 ωρών  είναι ένα απ’ τα μεγαλύτερα του βιβλίου και μια σύνθεση ιστοριών φρίκης γραμμένο σε ταιριαστό γοτθικό ύφος. Γράφει «Το κεφάλαιο είναι πεθαμένη εργασία που ζωντανεύει σαν το βρυκόλακα ρουφώντας ζωντανή εργασία και ζει περισσσότερο όσο περισσότερη ζωντανή εργασία ρουφά» και πιο κάτω «... μετατρέπουν όλο το χρόνο της ζωής του εργαζόμενου σε χρόνο εργασίας, κλέβοντας τον ελεύθερο χρόνο του» που τον έχει ανάγκη για να ξεκουραστεί και να ζήσει ως άνθρωπος ή πιο κάτω γράφει «ο εργάτης είναι αλυσοδεμένος στο κεφάλαιο πιο γερά απ’ ότι τα καρφιά του Ηφαίστου κάρφωσαν τον Προμηθέα στο βράχο». Ο Μαρξ έχει την ικανότητα να χρησιμοποιεί τη γλώσσα ποικιλοτρόπως, πότε εκφράζοντας με ακρίβεια δύσκολες έννοιες της οικονομίας πότε εκφράζοντας συγκινησιακά τις κοινωνικές συνέπειες από την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.

      Ο συγγραφέας Γουίν μετά την σύντομη παρουσίαση των βασικών μαρξιστικών  εννοιών του «Κεφαλαίου» παραθέτει κριτικές και σχόλια από άλλους μελετητές του «Κεφαλαίου» που αμφισβητούν την ορθότητα της μαρξιστικής σκέψης και κλείνει συνήθως με την παράθεση της δικής του άποψης. Ή αλήθεια είναι ότι σε μερικά σημεία ο Φράνσις Γουίν δυσκολεύει τον αναγνώστη, όταν προσπαθεί να συνδυάσει την οικονομική ανάλυση του Μαρξ με τις κριτικές που δέχτηκε και τη δική του κριτική. Για παράδειγμα όταν γράφει για το νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους και τις διαφωνίες των οικονομολόγων για τις αιτίες που προκαλούν την τάση αυτή. Με απλά λόγια μπορεί συνεχώς να κερδίζει το κεφάλαιο; Υπάρχουν όρια και ποια είναι αυτά;  Πώς σχετίζεται η τάση αυτή με τις οικονομικές κρίσεις του καπιταλισμού;
      Οι οικονομικές κρίσεις του καπιταλισμού εκφράζονται με επαναλαμβανόμενους κύκλους κρίσης που δείχνουν ότι το σύστημα μπλοκάρει: η παραγωγή των εμπορευμάτων δεν καταναλώνεται, άρα το κέρδος μειώνεται κατά πολύ και συγχρόνως η αγοραστική δύναμη των εργαζομένων. Αποτέλεσμα: φτώχεια για τα κατώτερα στρώματα και κλείσιμο επιχειρήσεων κι εργοστασίων για τα πλουσιότερα κοινωνικά στρώματα. Κάθε κύκλος οικονομικής κρίσης περιλαμβάνει τρεις φάσεις: την οικονομική άνθηση, την κάμψη και την ανάκαμψη. Πίσω από τις περιοδικές κρίσεις του καπιταλισμού, λέει ο Μαρξ, κρύβονται οι αντιφάσεις του συστήματος που οδηγούν στην καπιταλιστική συσσώρευση σε όλο και λιγότερα χέρια και την εξαθλίωση όλο και περισσότερο του εργατικού πληθυσμού.
Με λίγα λόγια ο καπιταλισμός για να ζήσει πρέπει διαρκώς να εφευρίσκει νέους τρόπους να παράγει υπεραξία για να κερδίζει απ’ αυτήν και να γεννά νέα κεφάλαια για να τα επενδύει. Και τα έχει καταφέρει ως τώρα, πότε εφευρίσκοντας νέες μηχανές που παράγουν περισσότερα και πιο γρήγορα προϊόντα, πότε μειώνοντας μισθούς, πότε μειώνοντας τον ελεύθερο χρόνο των εργαζομένων για να δουλεύουν περισσότερο, πότε εισάγοντας φτηνά προϊόντα εκμεταλλευόμενος τα φτηνά εργατικά χέρια από άλλες χώρες, πότε φοβίζοντας με απολύσεις, πότε διαφημίζοντας τον καταναλωτισμό ως τρόπο ζωής κι άλλα πολλά. Σε κάθε οικονομική κρίση που ελάμβανε χώρα στην εποχή του, ο Μάρξ βιαζόταν να την ερμηνεύσει ως το αποκορύφωμα των κρίσεων ως τη γενική κρίση του καπιταλισμού προφητεύοντας έτσι το γρήγορο τέλος του, αλλά κάθε φορά διαψευδόταν.            
       Πολλοί αστοί οικονομολόγοι τον 20ο αιώνα μίλησαν και γι άλλες διαψεύσεις  της θεωρίας του Μαρξ. Για παράδειγμα ο Αμερικανός οικονομολόγος Πολ Σάμουελσον αντικρούοντας τον ισχυρισμό του Μαρξ ότι «Ο καπιταλισμός οδηγεί στην προοδευτική εξαθλίωση του προλεταριάτου» δίδασκε στους φοιτητές του ότι η εξαθλίωση των εργατών δεν συνέβη ποτέ αντίθετα διαθέτουν αυτοκίνητα, φούρνους μικροκυμάτων και τόσα άλλα, γεγονός που μας οδηγεί να αγνοήσουμε όλο το έργο του Μαρξ. Τη δεκαετία του 1970 γινόταν πολύ συζήτηση για την επικείμενη «εποχή του ελεύθερου χρόνου» και την αξιοποίηση του σε αντίθεση με όσα έλεγε ο Μαρξ για τη συρρίκνωση του με την επέκταση της εργασίας όλη σχεδόν τη  μέρα.
Όσον αφορά την υψηλή ανταλλακτική αξία κάποιων εμπορευμάτων π.χ ενός διαμαντένιου δαχτυλιδιού δεν μπορεί αυτή να δικαιολογηθεί πάντα με το χρόνο εργασίας που απαιτείται για να κατασκευαστούν, όπως πίστευε ο Μαρξ. Μήπως η σπανιότητα του ή η επιθυμία του ανθρώπου να ξεχωρίζει ή το πρότυπο ομορφιάς που εκφράζει επηρεάζει την ανταλλακτική του αξία; Γιατί ένα καπέλο που φορούσε ο Τζων Λένον να πωλείται σε ιλιγγιώδη τιμή; Ο συγγραφέας Γουίν αναφέρει ότι η μαρξιστική έννοια του φετιχισμού δίνει μια μερική εξήγηση για τις υψηλές τιμές, αφού το εμπόρευμα μετατρέπεται σε φετίχ που το περιβάλλει μια γοητεία, μια μυστηριώδης αύρα με αποτέλεσμα να κυριαρχεί έτσι το αντικείμενο πάνω στον άνθρωπο.    
  
Κλείνοντας θα μπορούσαν να αναφερθούν πολλά ακόμα που προκάλεσαν την προσοχή του Μαρξ και τη μελέτη του για την παιδική εργασία, για την αλλοτρίωση του ανθρώπου, για το ρόλο των μηχανών, για τον εφεδρικό στρατό των ανέργων με τον οποίο «εκβιάζεται» ο εργαζόμενος για παραχωρήσεις, για την ανάγκη συνένωσης των εργατών σε συνδικάτα για να προστατευτούν κι ακόμα για την πολυεπίπεδη δομή  του «Κεφαλαίου» που καθιστά δύσκολη την ταξινόμηση του λογοτεχνικά. Το «Κεφάλαιο» μας πληροφορεί ο Γουίν μπορεί να διαβαστεί ως γοτθικό μυθιστόρημα (ιστοριών φρίκης και μυστηρίου), ως βικτωριανό μελόδραμα, ως μαύρη κωμωδία, (όπου κάνει μαύρο χιούμορ με τη λαμπερή πραγματικότητα που παρουσιάζει ο καπιταλισμός ενώ πίσω του κρύβεται μια βρώμικη κατάσταση πραγμάτων), ως ελληνική τραγωδία ( όπου τα πρόσωπα είναι αιχμάλωτα μιας αναπόδραστης αναγκαιότητας) κι ως σατιρική ουτοπία (θυμίζοντας τη χώρα των Χουίχνχνμ από τα ταξίδια του Γκιούλιβερ, όπου οι ήρωες του ζουν σε μια ψεύτικη Εδέμ ενώ στην πραγματικότητα έχουν υποβιβαστεί σε ανίσχυρα και αλλοτριωμένα όντα). Πάνω απ’ όλα όμως η ειρωνεία και η αγανάκτηση του συγγραφέα του διαποτίζουν «το Κεφάλαιο».

ΜΕΡΟΣ  ΤΡΙΤΟ!
Πώς υποδέχτηκε το κοινό το βιβλίο « Το Κεφάλαιο» μόλις πρωτοεκδόθηκε και ποια η διεθνής απήχηση του μέχρι σήμερα;
Η πρώτη έκδοση του βιβλίου το 1867 πώλησε λίγα αντίτυπα κι ο κόσμος το αντιμετώπισε με μια βουβή αντίδραση μάλλον από αδυναμία κατανόησης του παρά από πολιτική εχθρότητα, προς μεγάλη βέβαια απογοήτευση του Μαρξ που είχε αφιερώσει μεγάλο μέρος της ζωής του στη συγγραφή του. Μετά το θάνατο όμως του Μαρξ,  εμπνέει σε πολιτική δράση κόμματα, λαϊκές μάζες, προσωπικότητες κι αλλάζει το ρου της ιστορίας του 20ου αιώνα. Στη Γερμανία, την πατρίδα του Μαρξ, οι ιδέες του έγιναν η κυρίαρχη ιδεολογία του Σοσιαλιστικού Κόμματος Γερμανίας (SPD), το οποίο όμως μετά από λίγο διαιρέθηκε σε δυο τάσεις, αυτή των επαναστατών με επικεφαλής τον Κάουτσκι (που εξέδωσε 4ο τόμο Κεφαλαίου) κι αυτή των αναθεωρητών με επικεφαλής τον Μπερνστάιν που αποκήρυξε μεγάλο μέρος της κληρονομιάς του Μαρξ.  Στη βιομηχανική Αγγλία η αστική εξουσία απαγορεύει τη μετάφραση του στα αγγλικά, διότι απεχθάνονταν τη λέξη σοσιαλισμός.
 Μόνο στην προ-καπιταλιστική Ρωσία το βιβλίο κυκλοφόρησε χωρίς λογοκρισία και είχε επιτυχία, αφού ο Τσάρος πίστευε ότι δεν είχε καμμιά εφαρμογή εκεί! Τι τραγική ειρωνεία όμως διότι εκεί ξέσπασε η πρώτη σοσιαλιστική επανάσταση το 1917, με αρχηγό το Λένιν, ο οποίος προσπάθησε το τιτάνιο έργο να ερμηνεύσει και να εφαρμόσει πρώτος το μαρξισμό. Ο μαρξισμός-λενινισμός όμως και ο σταλινισμός αργότερα καθήλωσαν το μαρξισμό σε δόγμα, αναφέρει ο Γουίν. Και στην Κίνα ο Μάο τσε Τουνκγ παίρνοντας την εξουσία το 1949, αποφεύγει το σοβιετικό μοντέλο ανάπτυξης με τη ταχεία εκβιομηχάνιση της ΕΣΣΔ, κι ορίζει ως προτεραιότητα για τη χώρα του την αγροτική ανάπτυξη. Στη συνέχεια μαρξιστές από χώρες του Τρίτου Κόσμου μετά το τέλος της αποικιοκρατίας ηγήθηκαν σοσιαλιστικών κινημάτων για κατάληψη της εξουσίας, πότε με επιτυχία, πότε όχι.
 Η ιστορία του 20ου αιώνα αποκάλυψε ότι η μαρξιστική επανάσταση -σε αντίθεση με όσα πρέσβευε ο Μαρξ- ήταν πιο πιθανή σε χώρες που δεν είχαν ούτε προηγμένη βιομηχανική οικονομία, ούτε καπιταλιστική τάξη, ούτε μεγάλο αριθμό προλεταρίων/μισθωτών. Το 1983, πριν την κατάρρευση των σοσιαλιστικών καθεστώτων ο μισός σχεδόν πληθυσμός της γης κυβερνιόταν από καθεστώτα που διακήρυταν ότι ήταν κληρονόμοι του Μαρξ.  Όπως ο χριστιανισμός, γράφει ο Γουίν, εμφανίζεται με τις αναρίθμητες αντίπαλες αιρέσεις του, έτσι και ο μαρξισμός εμφανίζεται με πολλές, διαφορετικές κι αταίριαστες αμφιέσεις: μπολσεβίκοι και μενσεβίκοι, σπαρτακιστές κι αναθεωρητές, σταλινιστές και τροτσκιστές, μαοϊκοί και καστρικοί, ευρωκομμουνιστές κι υπαρξιστές! Βέβαια ο Μαρξ είχε πει και το αμίμητο για Γάλλους σοσιαλιστές του 1870, που έλεγαν ότι είναι οπαδοί του «αν αυτοί είναι μαρξιστές, το μόνο που ξέρω είναι ότι δεν είμαι μαρξιστής».
           Στη Δύση το νόημα του μαρξισμού έγινε αντικείμενο πρώτον οξείας πολιτικής διαμάχης μεταξύ κομμάτων κι δεύτερο εκλεπτυσμένης επαναξιολόγησης του από διανοούμενους αναπτύσσοντας έτσι μια αριστερή κουλτούρα που απέρριπτε την κυρίαρχη αστική κουλτούρα από την οποία έπρεπε να απελευθερωθούν οι άνθρωποι, για να μπορέσουν να δουν με ένα νέο βλέμμα τον κόσμο. Με άλλα λόγια οι δυτικοί μαρξιστές έδωσαν έμφαση σε αυτό που ο Μαρξ αποκαλούσε εποικοδόμημα της κοινωνίας (κουλτούρα, θεσμοί, γλώσσα, πολιτική διαδικασία) κάνοντας «μελέτες πολιτισμικές» που πρόσφεραν νέες οπτικές, τις αποκαλούμενες μαρξιστικές στην ερμηνεία της ιστορίας, της γεωγραφίας, της κοινωνιολογίας, της ανθρωπολογίας, της λογοτεχνίας ακόμα και της ψυχολογίας. Η σχολή της Φρανκφούρτης με Χορκχάϊμερ, Αντόρνο, Μαρκούζε ανέπτυξαν τη «κριτική θεωρία», ο Ιταλός Αντόνιο Γκράμσι ασκεί κριτική στο σοβιετικό μοντέλο κομμουνισμού και γίνεται ο πρόδρομος του ευρωκομμουνισμού, ο Βίλχεμ Ράιχ θέλησε να συνενώσει το Μαρξ με τον Φρόυντ, ο υπαρξιστής Ζαν Πωλ Σαρτρ πρότυπο του αριστερού διανοούμενου συνενώνοντας θεωρητική και πολιτική δράση, είναι μερικοί από αυτούς του διανοούμενους.  Όταν όμως οι πολιτισμικές μελέτες των αυτοαποκαλούμενων μαρξιστών στράφηκαν προς τη γλώσσα αρχίζουν σιγά, σιγά να ξεκόβουν από την πολιτική. Οι θεωρίες τους   δομισμός, αποδομισμός, μεταδομισμός και μεταμοντερνισμός,  αποδέχονται τις α-κατανόητες δομές όχι μόνο σε γλωσσικά κείμενα αλλά κατά συνέπεια και στα πολιτικά πράγματα που εκφράζονται μέσω της γλώσσας, κι ως α-κατανόητα υπάρχει αδυναμία λογικής καταπολέμησης τους.  

Η τύχη του μαρξισμού κατά τον 20ο αιώνα επηρεαζόταν από την εκάστοτε πορεία του καπιταλισμού αντίστοιχα. Στο Μεσοπόλεμο με την οικονομική κρίση και το Κραχ του 1932 αναγνωρίζεται αργοπορημένα ότι το σύστημα του καπιταλισμού είναι ασταθές και οι κρίσεις του δεν αποκαθίστανται τόσο εύκολα όσο προηγουμένως. Ο Κέϋνς που βοήθησε να ξεπεραστεί η κρίση του 1929-32 με τη θεωρία του για κρατική παρέμβαση στην οικονομία αμφισβητώντας έτσι και περιορίζοντας τη δράση της μέχρι τότε ελεύθερης οικονομίας του καπιταλισμού,  παραδόξως απέρριπτε το Μαρξ και τη θεωρία του, αν και είχαν κοινά σημεία μεταξύ τους στην κριτική τους για την ελεύθερη οικονομία. Αντίθετα ο Αυστριακός οικονομολόγος Σουμπέτερ, ένθερμος υποστηρικτής της ελεύθερης οικονομίας αναγνωρίζει ότι η ανάλυση του καπιταλιστικού συστήματος από Μαρξ κι Ένγκελς είναι καλύτερη από πολλές απόψεις από τη θεωρία της ισορροπίας της κλασσικής οικονομικής επιστήμης. Ο Γουίν αναφέρει επίσης ότι πολλές μαρξιστικές ιδέες έχουν εμπεδοθεί στη σκέψη των ανθρώπων της Δύσης σήμερα, χωρίς να το έχουν αντιληφθεί, αφού πιστεύουν  ότι οι υλικές συνθήκες ζωής τους καθορίζουν κατά πολύ το τι σκέπτονται και πράττουν. Επίσης το ότι πιστεύουν πως η οικονομία είναι η κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης συμφωνούν με την άποψη του Μαρξ για την υλιστική αντίληψη της ιστορίας.
Ο θρίαμβος του καπιταλισμού με την παγκόσμια εξάπλωση του μετά το τέλος της κατάρρευσης των σοσιαλιστικών καθεστώτων γύρω στο 1990, έδειξε ότι ο μαρξισμός πνέει τα λοίσθια. Η ιστορία όμως είναι αμείλικτη, ο θρίαμβος του καπιταλισμού κράτησε περίπου μια δεκαετία για να αρχίσουν ξανά οι κρίσεις του συστήματος με την κατάρρευση πολλών χρηματοπιστωτικών αγορών στην Ασία κι όχι μόνο. (το παρόν βιβλίο εκδόθηκε το 2006 και δεν πρόλαβε τη μεγάλη κρίση του 2008 στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη λίγο αργότερα). Τότε κάποιοι, μεταξύ αυτών κι ο πασίγνωστος επενδυτής και κερδοσκόπος Τζόρτζ Σόρος θυμήθηκαν πάλι το Μαρξ και πόσο επίκαιρες γινόντουσαν ξανά οι απόψεις του για τις οικονομικές κρίσεις. Ο Σόρος γράφει στο βιβλίο του «Η κρίση του παγκόσμιου καπιταλισμού, η ανοιχτή κοινωνία σε κίνδυνο, 1998» «Το αγελαίο ένστικτο των κατόχων κεφαλαίου πρέπει να ελεγχθεί, πριν ποδοπατήσουν όλους τους άλλους [...] αυτή τη φορά ο κίνδυνος δεν προέρχεται από τον κομμουνισμό αλλά από τον φονταμενταλισμό της αγοράς»
Και ο Μαρξ είχε προβλέψει την παγκοσμιοποίηση, 150 χρόνια πριν συμβεί, όταν μιλούσε για την «καθολική αλληλοεξάρτηση των εθνών» και οι περιγραφές του γι αυτήν είναι πολύ οξυδερκείς κι επίκαιρες. Ο μαρξισμός τελικά δεν μπορεί να ιδωθεί ως δόγμα αλλά ως τρόπος ερμηνείας των πραγμάτων και εργαλείο πολιτικής δράσης καταλήγει ο συγγραφέας Φράνσις Γουίν.  

Υ.Γ. το βιβλίο αυτό διανεμήθηκε με την εφημερίδα «Έθνος» το Νοέμβριο του 2017 και ανήκει στη σειρά «τα βιβλία που συγκλόνισαν τον κόσμο». Τα υπόλοιπα βιβλία που περιλαμβάνει η σειρά είναι ο Πλούτος των Εθνών του Άνταμ Σμιθ, η Βίβλος, το Κοράνιο, τα Ομηρικά έπη, η Πολιτεία του Πλάτωνα, τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Πέιν, η Εξέλιξη των ειδών του Δαρβίνου.  Αν και μπορεί να υπάρξουν αντιρρήσεις για την επιλογή των βιβλίων, είναι γεγονός ότι γενικά επιλέγονται βιβλία καθοριστικά για την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού, τα οποία φέρνουν τον αναγνώστη σε επαφή με σπουδαία έργα της ανθρώπινης σκέψης.  
                                                                                  Αγγελική Π. Σούλη
                                                                           Αθήνα, 1 Δεκέμβρη 2017

1 σχόλιο: