"Διον. Σολωμού: Η Γυναίκα της Ζάκυθος" Μ.Δεληβοριά, εκδ.Άγρα, 2012

«Η Γυναίκα της Ζάκυθος» του Δ. Σολωμού θεωρείται ένα από τα κορυφαία έργα του νεοελληνικού λόγου. Είναι ένα έργο αινιγματικό –το ένα από τα δυο πεζά που έχει γράψει-το οποίο δεν αφήνει αδιάφορους τους «σκεπτόμενους αναγνώστες» και προκαλεί τους μελετητές του σολωμικού έργου να εξιχνιάσουν τα μηνύματα και τους στόχους του.  Η αινιγματική μορφή της Γυναίκας της Ζάκυθος, το βιβλικό και υπαινικτικό ύφος που υιοθετεί ο Ιερομόναχος Διονύσιος κατά την αφήγηση των οραμάτων και των εφιαλτικών εικόνων που βλέπει, η σάτιρα με την οποία λοιδωρεί το άσχημο και το άδικο γύρω του ενώ μαίνεται η Ελληνική Επανάσταση του 1821, η αμεσότητα του προφορικού λαϊκού λόγου, η ειλικρίνεια και το πάθος της έκφρασης και συνάμα το ποιητικό του ύφος συνθέτουν ένα νεοελληνικό έργο σπάνιας ενάργειας, το οποίο  αποδεικνύει ότι το νεοελληνικό έθνος ήδη από τις αρχές του 19^ου αιώνα είχε κατακτήσει μια λογοτεχνική γλώσσα ισάξια με τον έντεχνο ευρωπαϊκό λόγο. Πολλές ερμηνείες έχουν προταθεί για το ακριβές νόημα του έργου, η πλειονότητα των οποίων συσχετίζει το έργο αυτό με τη θέση του ποιητή Δ. Σολωμού πάνω στο μέγα εθνικό θέμα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.  Σύμφωνα δε, με την ερμηνεία που προτείνει η συγγραφέας Μαρία Δεληβοριά στο κριτικό δοκίμιο της «η Γυναίκα της Ζάκυθος» φαίνεται ότι ο Σολωμός  είχε ήδη συλλάβει εν τη γενέσει της τη θανάσιμη απειλή, πολιτική και ιδεολογική που έπαιρνε μορφή και δίχαζε το έθνος  κατά τη διάρκεια της Επανάστασης και τί διακυβευόταν με τη εθνική αυτή διάσταση. Συγχρόνως όμως ο Σολωμός μπόρεσε τον θανάσιμο αυτό πολιτικό διχασμό του ελληνικού έθνους να τον εκφράσει κι αισθητικά βάζοντας έτσι τα θεμέλια για τον έντεχνο πια νεοελληνικό λόγο!

  Λίγα λόγια για την υπόθεση του έργου. Ο Ιερομόναχος Διονύσιος, εγκάτοικος στο ξωκλήσι του Αγίου Λύπιου» στη Ζάκυνθο μετά από τις «δέησες που είχε κάνει για το έθνος που πολεμάει», όπως χαρακτηριστικά γράφει ο ποιητής, σταματά σε ένα πηγάδι κι αναρωτιέται, πόσοι είναι οι δίκαιοι και οι άδικοι γύρω του, κατά τη Θεία Γραφή. Μεταξύ του πλήθους των αδίκων ξεχωρίζει τη Γυναίκα της Ζάκυθος για το μέγεθος της αδικίας της, η οποία την καθιστά «θανάσιμη έχθρισσα του έθνους». Ο Ιερομόναχος Διονύσιος στη συνέχεια παρουσιάζει τη Γυναίκα της Ζάκυθος με την τερατώδη ασκήμια της, τον κάκιστο χαρακτήρα της, τις απιστίες στον άντρα της, το θανάσιμο μίσος προς την αδελφή της και την αντιπατριωτική συμπεριφορά της προς τις Μεσολογγίτισσες πρόσφυγες που είχαν καταφύγει στη Ζάκυθο και ζητούσαν βοήθεια ενώ οι άντρες τους πολεμούσαν πολιορκημένοι από τους Τούρκους (Β! πολιορκία Μεσολογγίου: Απρίλης 1825-Απρίλης 1826). Η αντεθνική συμπεριφορά της ενισχύεται από τα φιλοτουρκικά και αντιδημοκρατικά-φιλομοναρχικά της αισθήματα. Στη συνέχεια ο Ιερομόναχος μέσα από αποκαλυπτικά οράματα κι εφιάλτες βλέπει το μέλλον: την πτώση του Μεσολογγίου και στη συνέχεια ότι η Γυναίκα της Ζάκυθος τιμωρείται από τη Θεία Δίκη για τα αμαρτήματα που έχει διαπράξει βρίσκοντας οικτρό τέλος με τα ίδια της τα χέρια, αφού πρώτα έχασε τα λογικά της από το πολύ μίσος και την κακία της. Με ένα ζωνάρι πνίγεται ενώ νομίζει ότι πνίγει την αδελφή της! 

Στην επεξεργασία του κειμένου το 1831-1833 ο Σολωμός προσπαθεί να αλλάξει τη δομή του έργου, εισάγοντας κι ένα τρίτο βασικό πρόσωπο το Διάβολο ο οποίος χρησιμοποιεί τη Γυναίκα ως οργανό του για την επικράτηση του Κακού. Η επεξεργασία αυτή δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και μας σώθηκε ως σχεδίασμα μόνο.   

Οι «εκκρεμότητες» του έργου που σχετίζονται με το διασωθέν χειρόγραφο του ποιητή « η Γυναίκα της Ζάκυθος» ...

   Η συγγραφέας Μαρία Δεληβοριά φιλόλογος με μεταπτυχιακές σπουδές πάνω στη βυζαντινή τέχνη κι ασχολούμενη επί χρόνια με την έρευνα γύρω από θέματα της νεολληνικής λογοτεχνίας κι ιστορίας γράφει το κριτικό δοκίμιο «Δ. Σολωμού, Η Γυναίκα της Ζάκυθος», με υπότιτλο «θανάσιμη έχθρισσα του έθνους», εκδόσεις Άγρα, 2012, για το οποίο πήρε το βραβείο δοκιμίου από την Ακαδημία Αθηνών το 2013. Πρόκειται για μια σοβαρή μελέτη, όπου προτείνει μια νέα κι ολοκληρωμένη ερμηνεία για τη «Γυναίκα της Ζάκυθος», πολύ ενδιαφέρουσα κι αξιόπιστη κατά τη γνώμη μου.

Προτού ξεκινήσει την ανάλυση κι ερμηνεία του έργου, θεωρεί απαραίτητο να πληροφορήσει τον αναγνώστη σχετικά με τις εκκρεμότητες που δημιουργεί το ίδιο το χειρόγραφο του ποιητή, στο οποίο βρέθηκε καταγεγραμμένο το κείμενο «Η Γυναίκα της Ζάκυθος». Ας μου επιτραπεί μια μικρή παρένθεση σχετικά με τα χειρόγραφα του Σολωμού και τις δυσκολίες που συναντούν όσοι τα μελετούν. Ο Σολωμός είναι μια μοναδική περίπτωση στη νεοελληνική λογοτεχνία κι από τις ελάχιστες στην ευρωπαϊκή, ο οποίος αν και άφησε  έργο πάρα πολύ σπουδαίο σε αξία, δεν φρόντισε συγχρόνως να το βάλει σε τάξη και να το παραδώσει στο κοινό και στις επερχόμενες γενιές. Τα χειρόγραφα του είναι δυσανάγνωστα από τις πολλές διορθώσεις του, τις επαναλήψεις παρηλλαγμένων  στίχων -τις γνωστές παραλλαγές- τις σημειώσεις που έγραφε στα περιθώρια των σελίδων, τα ορθογραφικά λάθη λέξεων που είχε ακούσει προφορικά μόνο -αφού τότε η ελληνική δημοτική δεν διδασκόταν επίσημα- κι από την αποσπασματική μορφή πολλών έργων του. Η μελέτη και η έκδοση λοιπόν του όλου σολωμικού έργου αποτελεί σήμερα  ιδιαίτερο επιστημονικό κλάδο, τις λεγόμενες σολωμικές σπουδές. Μετά τον άθλο της έκδοσης των χειρογράφων του το 1964 από τον Λίνο Πολίτη σε δυο τόμους με τίτλο Αυτόγραφα Έργα (ΑΕ) οι σολωμικές σπουδές γνώρισαν μεγάλη πρόοδο. Ένα λοιπόν από τα πολύ συζητημένα έργα του είναι «η Γυναίκα της Ζάκυθος». 

Η συγγραφέας Μ.Δεληβοριά συγκεντρώνει λοιπόν και μας παρουσιάζει όλες τις εκκρεμότητες που δημιουργεί το χειρόγραφο "Η Γυναίκα της Ζάκυθος" 

1.Πότε το έργο γράφτηκε;

Έχουν διατυπωθεί τρεις ημερομηνίες η πρώτη το 1826, από τον φίλο του, κριτικό και πρώτο εκδότη των Ευρισκομένων (χειρογράφων του ποιητή) Ιάκωβο Πολυλά, όταν ο Σολωμός βρισκόταν ακόμα στη Ζάκυνθο κάτω από την ψυχική ένταση που του δημιουργούσε η πτώση του Μεσολογγίου. Ο ίδιος ο ποιητής στο καθαρογραμμένο χειρόγραφο του όταν εγκαταστάθηκε στην Κέρκυρα αναγράφει την ημερομηνία 1829 και σημειωτέον ότι είναι το μοναδικό από τα χειρόγραφα του στο οποίο αναγράφει ημερομηνία. Οι μελετητές του έργου και ειδικά της τελευταίας επεξεργασίας του αναφέρουν το 1833 ή το 1831-33. Η ακριβής χρονολόγηση της συγγραφής του έχει μεγάλη σημασία για τους μελετητές, διότι σχετίζεται με τα κίνητρα που ώθησαν το Σολωμό να γράψει το έργο αυτό.

2. σε ποιο λογοτεχνικό είδος ανήκει;

  «Η Γυναίκα της Ζάκυθος» αν και τυπικά πεζό, δεν εντάσσεται εύκολα σε κάποιο λογοτεχνικό είδος αλλά μετεωρίζεται ανάμεσα στο πεζό ή στο ποίημα, στη σάτιρα ή στο λυρικό έργο, στο όραμα ή στη ρεαλιστική αφήγηση. Η συγγραφέας Μαρία Δεληβοριά πιστεύει ότι «ο πηγαίος προφορικός λαϊκός λόγος του έργου που έχει αφομοιώσει θαυμαστά από τη μια λεξιλόγιο της επτανησιακής σάτιρας, του δημοτικού τραγουδιού, της κρητικής ποίησης, των λαϊκών διηγήσεων και χρονικών κι από την άλλη το βιβλικό και προφητικό ύφος από την «Αποκάλυψη» του Ιωάννη κι από την «Υπερκάλυψη» του Φώσκολο προσδίδουν στην αφήγηση το κύρος μιας οραματικής κι αποκαλυπτικής αλήθειας [...] η τολμηρή αυτή ιδιοφυής ανάμειξη ετερόκλιτων στοιχείων μεταστοιχειώνεται σε έναν αέναα σύγχρονο νεοελληνικό λόγο σπάνιας ενάργειας»

3.πότε εκδόθηκε;

Ο Πολυλάς αν και είχε το χειρόγραφο, δεν το συμπεριέλαβε  στην έκδοση τα «Άπαντα» Δ. Σολωμού του 1859, πιθανότατα γιατί δεν το επέτρεψε ο αδελφός του ποιητή, ο Δημήτριος.

Για πρώτη φορά εκδόθηκε το 1927, σχεδόν 100 χρόνια μετά τη συγγραφή του, από τον Κώστα Καιροφύλλα με τρόπο αμέθοδο και χαοτικό, σημειώνει η συγγραφέας. Στον Καιροφύλα οφείλεται όμως ο τίτλος του έργου «Η Γυναίκα της Ζάκυθος».

Ο Λίνος Πολίτης το 1944 εκδίδει το έργο χρησιμοποιώντας το χειρόγραφο Πολυλά και το 1955 ξαναεκδίδει το έργο χρησιμοποιώντας το ίδιο το Αυτόγραφο Έργο (χειρόγραφο) του ποιητή.

Μετά την έκδοση όλων πια των Αυτογράφων Έργων του ποιητή το 1964 από τον Λίνο Πολίτη ακολούθησαν κι άλλες εκδόσεις που η καθεμιά προσπαθεί μέσα από τη δική της πρόταση να λύσει τα δυσεπίλυτα προβλήματα που προκύπτουν από τα  κακογραμμένα, τα γεμάτα σημειώσεις και διορθώσεις χειρόγραφα του ποιητή.

4. ποια είναι η Γυναίκα της Ζάκυθος; Συμβολίζει κάτι; Ποιο το νόημα του έργου και ποιοι οι στόχοι του;

 Το υπαινικτικό και σατιρικό ύφος του έργου, τα προφητικά οράματα, τα γκροτέσκα στοιχεία στην περιγραφή της Γυναίκας της Ζάκυθος φέρνουν σε αμηχανία τους αναγνώστες και τους μελετητές του έργου. Μια  απ’ τις πρώτες ερμηνείες που διατυπώθηκαν ήταν ότι πρόκειται για προσωπική σάτιρα κατά συγκεκριμένης γυναικός, στενότατης συγγενούς του ποιητή και μάλλον κατά της πρώτης συζύγου του αδελφού του Δημητρίου. Πολύ αργότερα διατυπώθηκε από την Ελένη Τσαντσάνογλου ότι η σάτιρα απευθυνόταν κατά αγνώστου γυναικός στο πρόσωπο της οποίας ο αναγνώστης απορρίπτει συνολικά τη Γυναίκα της Ζάκυθος ως σύζυγο, μητέρα, αδελφή, Ελληνίδα, άνθρωπο.

Ο Βάρναλης διατύπωσε μια ερμηνεία -ταξική θα την ονόμαζα εγώ- ότι στο πρόσωπο της Γυναίκας της Ζάκυθος σατιρίζεται ή στάση της Ζακυνθινής αριστοκρατίας, των κακών πατριωτών κατά της Επανάστασης του 1821, ενώ ο Τωμαδάκης υποστηρίζει κάτι σχετικό ότι ο ποιητής κατακρίνει τους φιλότουρκους Ζακυνθινούς άρχοντες.

Αργότερα ο Λίνος Πολίτης πρότεινε ότι η σάτιρα επεκτείνεται και σε ένα δεύτερο επίπεδο πέρα του προσωπικού κι αποκτάει αξία συμβόλου της εξουσίας του πνεύματος του Κακού. Ο Μερλιέ  κι ο Δ. Ρώμας έδωσαν μια εθνική ερμηνεία -θα τη χαρακτήριζα εγώ- θεωρώντας ότι συμβολίζει τη Διχόνοια των Ελλήνων που ξέσπασε κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 (βλέπε εμφυλίους πολέμους). Ο Coutelle διέκρινε τρία στάδια επεξεργασίας του έργου κι όχι δύο, οπότε πιστεύει ότι το έργο στην αρχική του σύλληψη του 1826 είχε συλληφθεί ως προσωπική σάτιρα κατά συγκεκριμένης Γυναικός, ενώ στην επεξεργασία του 1829 ότι ενσαρκώνει τη Διχόνοια, και στην επεξεργασία του 1831-33 ότι παριστάνεται η πάλη ανάμεσα στο Καλό και το Κακό. Δεν έλειψε ακόμα και η ψυχολογική ερμηνεία του έργου ότι αυτό εκφράζει την ταραγμένο ψυχισμό του ποιητή. Τέλος ο Γ. Σαββίδης ξεπερνώντας κατά κάποιο τρόπο το πρόβλημα της  ερμηνείας στέκεται στη μαγική ένταση κι υποβολή που διατηρεί το έργο, ακόμα κι αν αγνοούμε την αρχική λειτουργία του και το στόχο για τον οποίο γράφτηκε και το παρομοιάζει με τη γοητεία που ασκούν παρόμοια έργα τέχνης όπως ο Δίσκος της Φαιστού κι ας αγνοούμε την ακριβή λειτουργία του. Παράλληλα η συγγραφέας με την παρουσίαση των παραπάνω ερμηνειών αντικρούει κάθεμιά από αυτές και στη συνέχεια στοιχειοθετεί τη δική της ερμηνεία του έργου.

  Παρουσίαση του έργου (πρόσωπα, χώρος, χρόνος, δράση)

 Η συγγραφέας  Μ. Δεληβοριά δέχεται ότι ο ποιητής έκανε δύο επεξεργασίες στο αρχικό κείμενο «Η Γυναίκα της Ζάκυθος» μία το 1829 και μια το διάστημα 1931-33, τις οποίες παρουσιάζει και σχολιάζει ανά κεφάλαιο. Ο Σολωμός επέλεξε τον Ιερομόναχο  Διονύσιο, ως αφηγητή του έργου, γιατί ως ιερομόναχος είναι πρόσωπο ιερό, σεβάσμιο, με πίστη στο Θεό και στη Δικαιοσύνη του, που γι αυτό έχει την ικανότητα να οραματίζεται το μέλλον, όπως οι προφήτες. Πρόκειται βέβαια για προσωπείο του ίδιου του ποιητή, αλλά και κάθε ποιητή-προφήτη που μέσα από το λόγο της Ποίησης του αποκαλύπτει αλήθειες κρυμμένες βαθιά. «που μέρη τόσα φαίνονται και μέρη ‘ναι κρυμμένα» καθώς λέει ο ίδιος ο ποιητής. Επίτηδες λοιπόν πλάθει έτσι τη μορφή του Ιερομόναχου κι επιλέγει το βιβλικό ύφος για να προσδώσει κύρος στις αποκαλυπτικές αλήθειες που φανερώνονται μέσα στο έργο.

(Ζητώ την κατανόηση των αναγνωστών που παραθέτω αποσπάσματα από κάθε κεφάλαιο του έργου για ευνοήτους λόγους -κι όχι ολόκληρα τα κεφάλαια- και γραμμένα στο μονοτονικό)

Κεφ. 1: με υπότιτλο ο Ιερομόναχος πικραίνεται: «1.Εγώ Διονύσιος Ιερομόναχος, εγκάτοικος στο ξωκλήσι του Αγίου Λύπιου για να περιγράψω ότι στοχάζουμαι λέγω: 2.Ότι εγύριζα από το μοναστήρι του Αγίου Διονυσίου, όπου είχα πάει για να μιλήσω με ένα καλόγερο για κάτι υπόθεσες ψυχικές,/ για δέησες για το έθνος που πολεμάει.

3. Και ήτανε καλοκαίρι και ήτανε η ώρα που θολώνουνε τα νερά, και είχα φθάσει στα Τρία Πηγάδια, [...]

 4.Εσταμάτησα σε ένα από τα Τρία Πηγάδια, και απιθώνοντας τα χέρια μου στο φιλιατρό του πηγαδιού έσκυψα να ιδώ αν ήτουν πολύ νερό.

 5. Και το είδα ως τη μέση σχεδόν γιομάτο, και είπα: Δόξα σοι ο Θεός

6.Γλυκιά η δροσιά που στέρνει για τα σπλάχνα του ανθρώπου το καλοκαίρι, μεγάλα τα Έργα Του, και μεγάλη η αφχαριστία του ανθρώπου.

7. Και οι δίκαιοι κατά τη Θεία Γραφή πόσοι είναι; Και συλλογίζοντας αυτό επαίξανε τα μάτια μου στα χέρια μου που ήτανε απιθωμένα στο φιλιατρό.

8. Και θέλοντας να μετρήσω με τα δάχτυλα τους δίκαιους ασήκωσα από το φιλιατρό το χέρι μου το ζερβί, και κοιτώντας τα δάχτυλα του δεξιού είπα: Τάχα να είναι πολλά;
9.Και αρχίνησα και εσύγκρενα τον αριθμό των δικαίων οπού εγνώριζα με αυτά τα πέντε δάχτυλα, και βρίσκοντας πως ετούτα επερισσεύανε, ελιγόστεψα το δάχτυλο το λιανό, κρύβοντας το ανάμεσα στο φιλιατρό και στην απαλάμη μου.

10. Και έστεκα και εθεωρούσα τα τέσσερα δάχτυλα για πολληώρα και αιστάνθηκα μεγάλη λαχτάρα, γιατί είδα πώς ήμουνα στενεμένος να λιγοστέψω, και κοντά στο λιανό μου δάχτυλο έβαλα το σιμοτινό του στην ίδια θέση.

 11. Εμνέσκανε λοιπόν από κάτου από τα μάτια μου τα τρία δάχτυλα μοναχά, και τα εχτυπούσα ανήσυχα απάνου στο φιλιατρό, για να βοηθήσω το νου μου να εύρει κάνε τρεις δίκαιους.

12. Αλλά επειδή αρχίσανε τα σωθικά μου να τρέμουνε σα τη θάλασσα που δεν ησυχάζει ποτέ,

13. Ασήκωσα τα τρία μου δάχτυλα κι έκαμα το σταυρό μου.

14.Έπειτα θέλοντας να αριθμήσω τος άδικους, έχωσα το ένα χέρι μες στην τσέπη του ράσου μου, και το άλλο ανάμεσα στο ζωνάρι μου, γιατί εκατάλαβα, αλίμονον! Πώς τα δάχτυλα δεν εχρειαζόντανε ολότελα.

 15. Κι ο νους μου εζαλίστηκε από το μεγάλον αριθμόν, όμως με παρηγορούσε το να βλέπω πως καθένας κάτι καλό είχε απάνου του. Και άκουσα ένα  γέλιο φοβερό μες στο πηγάδι, και είδα προβαλμένα δύο κέρατα. E qui la Visione del Diavolo.

 16. Και μου ήρθε στο νου μου περσότερο από όλους αυτούς η Γυναίκα της Ζάκυθος, η οποία πολεμάει να βλάφτει τους άλλους με τη γλώσσα και με τα έργατα, και ήταν έχθρισσα θανάσιμη του έθνους.» [17.- 27.] 

 Η Γυναίκα της Ζάκυθος πλάθεται ως μια μορφή που εκφράζει το Κακό, το Άδικο γι’ αυτό τα στοιχεία της ασχήμιας της, εξωτερικής κι εσωτερικής μεγεθύνονται υπερβολικά κι η μορφή της γίνεται αποκρουστική σε όσους τη βλέπουν. Το Κακό είναι Άσχημο, μη το ξεχνάμε. Γράφει κεφ 2 με υπότιτλο «Η Γυναίκα της Ζάκυθος»

2.Και το στήθος της σκεδόν πάντα σημαδεμένο από τες αβδέλλες που έβανε για να ρουφήξουν το τηχτικό κι από κάτου εκρεμόντανε δυο βυζιά ωσάν καπνοσακούλες.

7. Και το μάγουλο της εξερνούσε σάγριο, το οποίο ήτανε ζωντανό και πότε πονιδιασμένο και μαραμένο.

8.Κι άνοιγε κάθε λίγο ένα μεγάλο στόμα για να αναγελάσει τους άλλους κι έδειχνε τα κάτου δόντια τα μπροστινά μικρά και σάπια που εσμίγανε με τα πάνου που τανε λευκότατα και μακρία.

11.Και αυτή η θωριά η γεροντίστικη, ήτανε ζωντανεμένη από δυο μάτια λαμπρά κι ολόμαυρα, και το ένα ήτανε ολίγο αλληθώρικο

12.Και εστριφογυρίζανε εδώ κι εκεί γυρεύοντας το κακό. Και το βρίσκανε και όπου δεν ήτουν.

15.Και εφανέρωνε τη πονηρία και μιλώντας και σιωπώντας. [16-20]

21. Και ήταν για να χωρίζει ανδρόγυνα και αδέλφια επιδέξια σα το Χάρο.

22.Και όταν έβλεπε στον ύπνο της το ωραίο κορμί της αδελφής της εξύπναε τρομασμένη.

23.ο φθόνος, το μίσος, η υποψία, η ψευτιά, τής ετραβούσανε πάντα τα σωθικά.

24.Και μιλώντας πάντα για τα κακά των άλλων γυναικών έσωσε ο νους της και πυρώθηκε..»

Ένα μικρό δείγμα  από τους σολωμικούς στίχους. Το βιβλικό ύφος που μας θυμίζει εδάφια από τη Βίβλο εκφράζεται μορφολογικά: με την αρίθμηση σχεδόν κάθε περιόδου, με το κεφαλαίο γράμμα κάθε λέξης με το οποίο αρχίζει η περίοδος, και με το σύνδεσμο «Και» που τις πλείστες φορές αποτελεί την πρώτη λέξη. Ουσιαστικά όμως το βιβλικό ύφος εκφράζεται μέσα από τον γεμάτο κύρος λόγο του Ιερομόναχου που αποκαλύπτει αλήθειες.  

Ακολουθεί το 3^ο κεφάλαιο με υπότιτλο «οι Μισολογγίτισσες».

1. Κι εσυνέβηκε αυτές τες ημέρες, οπού οι Τούρκοι επολιορκούσαν το Μισολόγγι, και συχνά ολημερνίς και κάποτε οληνυχτίς έτρεμε η Ζάκυθο από το κανόνισμα το πολύ.

2. Και ήτανε ετότες οπού κάποιες γυναίκες Μισολογγίτισσες επερπατούσαν τριγύρω γυρεύοντας για τους άντρες τους, για τα παιδιά τους, για τα αδέλφια τους, που επολεμούσανε.

3. Στην αρχή εντρεπόντανε να βγουνε και επροσμένανε το σκοτάδι, για ν’ απλώσουν το χέρι επειδή δεν ήτανε μαθημένες. [4-8]

9. και ελαβαίνανε χρήματα, πανιά για τους λαβωμένους. [10]

11. Και οι πλέον πάμπτωχοι εβγάνανε το οβολάκι τους και το δίνανε και εκάνανε το σταυρό τους κοιτάζοντας κατά το Μισολόγγι και κλαίοντας.

 4^ο κεφάλαιο με υπότιτλο «Οι Μισολογγίτισσες διακονεύουνε και η Γυναίκα της Ζάκυθος έχει δουλειά.»: [1-12] σταχυολογώ μερικά από τα λόγια που απηύθυνε η Γυναίκα της Ζάκυθος στις Μεσολογγίτισσες βρίζοντας τες:

« 13. Και τί σας έλειπε, και τί κακό είδετε από τον Τούρκο; ...

14.Σας είπα εγώ ίσως να χτυπήστε τον Τούρκο, που ερχόστενε τώρα σε με να μου γυρέψετε;

15.Ναίσκε! ... και κάτι εκάματε στην αρχή γιατί επήρετε τα άτυχα παληκάρια της Τουρκιάς ξάφνου.

16.Και πώς εμπόρειε ποτέ του να υποφτευτεί τέτοια προδοσία (ο Τούρκος); [17-18]  19. Αύριο πέφτει το Μισολόγγι, βάνουνε σε τάξη την Ελλάδα τη ζουρλή οι βασιλιάδες εις τους οποίους έχω όλες μου τες ελπίδες». [20-29]

 Και πιο κάτω  30.Με συγχύσανε αυτές οι πόρνες! Όλες οι γυναίκες του κόσμου είναι πόρνες.

31. Αλλά εσύ κόρη μου δε θα ‘σαι πόρνη σαν την αδελφή μου και σαν τες άλλες γυναίκες του τόπου μου.» [32-33]

34.Και η Γυναίκα εμπήκε στο δώμα της.

35.[...] Και άκουσα το κρεβάτι να τρίζει πρώτα λίγο και κατόπι πολύ. Και ανάμεσα στο τρίξιμο εβγαίνανε λαχανιάσματα και γογγυσμοί [...]

37.Και έφυγα από την πέτρα του σκανδάλου εγώ Διονύσιος Ιερομόναχος. Και ότι έβγαινα από τη θύρα του σπιτιού, απάντηξα τον άντρα της Γυναικός οπού ανέβαινε»  

Κεφάλαιο 5^ο   Και οι Μεσολογγίτισσες τώρα χωρίς να μιλήσουν σηκώθηκαν κι έφυγαν  ντροπιασμένες  και πήγαν και κάθησαν στο ακρογιάλι συζητώντας μεταξύ τους. Οι κουβέντες τους δείχνουν το ήθος τους που είναι διαμετρικά αντίθετο με αυτό της Γυναίκας της Ζάκυθος.

2.[...] *Και μία κόρη μικρή είπε «Ακούστε, συφορά, τί μας είπε αυτή η γυναίκα;  Ακούστηκε ποτέ από Τούρκο, από Αράπη; /* Κι η μάνα της βάνοντας της το χέρι στο στόμα: «κλείσ’το» της είπε «και μην ειπείς ποτέ λόγο απ’ αυτά. Εδώ στη Ζάκυθο μας εκάμανε καλό και τα σκυλιά τους».

Ακολουθεί η «Προφητεία απάνου στο πέσιμο του Μισολογγιού» :

Ο χώρος και ο χρόνος της δράσης μεταφέρεται τώρα  σε έναν απροσδιόριστο χώρο που θυμίζει το Μεσολόγγι αλλά που δεν είναι αυτό. Ο Ιερομόναχος  Διονύσιος βλέπει το γνωστό όραμα με τη μούσα, το οποίο ο Πολυλάς ενέταξε στο Α! Σχεδίασμα του έργου «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» ενώ σήμερα οι μελετητές το εντάσσουν στη «Γυναίκα της Ζάκυθος» Αφηγείται ο Ιερομόναχος το όραμα του: «Ετότες εταραχτήκανε τα σωθικά μου, κι έλεγα πως ήρθε η ώρα να ξεψυχήσω, κι εβρέθηκα σε σκοτεινό τόπο και βροντερό, που εσκιρτούσε σαν κλωνί στάρι στο μύλο που αλέθει ογλήγορα, ωσάν το χόχλο στο νερό που αναβράζει. Ετότες εκατάλαβα πως εκείνο ήτανε το Μισολόγγι. [...] Και ύψωσα τα χέρια μου να κάμω δέηση, και ιδού μες στη καπνίλα μια μεγάλη γυναίκα με φόρεμα μαύρο σαν του λαγού το αίμα όπου η σπίθα έγγιζε και εσβενότουνα. Και με φωνή που μου εφαινότουνα πως νικάει την ταραχή του πολέμου άρχισε:

         Το χάραμα, επήρα

         του ήλιου το δρόμο

         κρεμώντας τη λύρα

        τη δίκαιη στον ώμο

        Κι απ’ όπου χαράζει

        Ως όπου βυθά

Τα μάτια μου δεν είδαν τόπο ενδοξότερο από τούτο το αλωνάκι. [...]

 (Ο ποιητης παρομοιάζει το Μεσολόγγι με μικρό αλώνι λόγω "κυκλικού" σχήματος των τειχών του. Με τη λύρα τη δίκαιη υπαινίσσεται την ποίηση, η οποία ψάλλει την αλήθεια και το δίκιο, γιατί δεν μπορεί να υπάρξει ποίηση τραγουδώντας τα αντίθετα. η δε γυναίκα με τη λύρα είναι η μούσα)

 Κεφάλαιο 6: υπότιτλος «το μέλλοντα γενάμενο παρόν» στο οποίο ο Ιερομόναχος Διονύσιος «εισέρχεται» στον μέλλοντα χρόνο και ευρισκόμενος μέσα σε ένα ακαθόριστο αποκαλυπτικό περιβάλλον βλέπει οράματα που προαναγγέλουν την τιμωρία της Γυναικός από το Θεό που υπόσχεται «εκδίκηση» για την αισχρή κι άδικη συμπεριφορά της.

1.Και εκοίταξα τριγύρου, και δεν έβλεπα τίποτες, και είπα

 2. Ο Κύριος δεν θέλει να ιδώ άλλο, και γυρίζοντας το πρόσωπο όπου ήταν οι πλάτες μου εκίνησα για να πάω στον Άϊ-Λύπιο.

3. Αλλά άκουσα να τρέμει η γη από κάτου από τα πόδια μου, και πλήθος αστραπές εγιόμοζαν τον αέρα πάντα αυξαίνοντας τη γοργότητα και τη λάμψη, και εσκιάχτηκα γιατί η ώρα ήτανε κοντά στ’ άγρια μεσάνυχτα.

4. Τόσο που έσπρωξα ομπρός τα χέρια μου καθώς κάνει ο άνθρωπος οπού δεν έχει το φως του.

 Και εβρέθηκα οπίσω από ένα καθρέπτη σ’ αυτόνε και στον τοίχο, και ο καθρέφτης είχε τον ψήλο του δώματος.

6.Και μια φωνή δυνατή κι ογλήγορη μου εβάρεσε την ακοή λέγοντας:

7. «Ω Διονύσιε Ιερομόναχε, το μέλλοντα θε να γίνει τώρα για σε παρόν. Ακαρτέρει  και βλέπεις εκδίκησιν Θεού.

Ακολουθούν τα κεφάλαια 7^ο  και 8^ο  με υπότιτλους αντίστοιχα «η (Εκδίκηση) Δεν σου δίνω μήτε ένα ψίχαλο»  και «το ζωνάρι» με εφιαλτικές σκηνές όπου η Γυναίκα ονειρεύεται την αδελφή της να ζητιανεύει  κι αυτή να τη διώχνει φωνάζοντας την πόρνη.  Η μεγάλη κακία, ο φθόνος που αισθάνεται για τους άλλους και πάνω από όλα για την αδελφή της κάνουν τη Γυναίκα  της Ζάκυθος να χάσει τα λογικά της. Δεν αναγνωρίζει πια ούτε τον εαυτόν της μπροστά στον `καθρέπτη που βρέθηκε, φαντάζεται τους νεκρούς γονείς της να βγαίνουν από τα φέρετρα τους δίπλα της και να τη καταριούνται.

«Κεφάλαιο ύστερον <9> Η Γυναίκα της Ζάκυθος λαβαίνει τη στερνή της θαράπαψη».  Η Γυναίκα της Ζάκυθος βρίσκεται σε μια κατάσταση αμόκ, θα έλεγα, σε ένα παραλήρημα αβυσσαλέου μίσους για την ωραία αδελφή της και ξεσπά σε τρομερές ύβρεις   εναντίον της μέχρι που χάνει τα λογικά της και πιάνοντας ένα ζωνάρι για να την κρεμάσει, απαγχονίζεται τελικά η ίδια!

26. «Κι είδα τη Γυναίκα της Ζάκυθος που εκρεμότουνα κι εκυμάτιζε» με αυτόν τον καταληκτικό στίχο του Ιερομόναχου τελειώνει το 9^ο κεφάλαιο. Ο Σολωμός είχε σχεδιάσει κι άλλη μια εκδοχή για το τέλος του έργου την οποία τιτλοφόρησε «Κεφάλαιο ύστερον, όμως με αριθμό <10>», μέσα στο οποίο παρουσιάζονται οι εραστές της Γυναικός να καταφθάνουν θορυβημένοι -πολλοί φορώντας προσωπίδα- έχοντας μάθει το οικτρό της τέλος. Φανερό το αλληγορικό μήνυμα της εξουσίας με τους πολλούς εραστές, η οποία όταν καταρρέει την εγκαταλείπουν όλοι βιαστικά.  Αφηγείται ο Ιερομόναχος:

2. Και ήταν καμμια δεκαπενταριά ανθρώποι και οι περσότεροι εφορούσαν μια προσωπίδα, όξω από πέντε, οπού εγνώριζα πολλά καλά.

3. Και επειδή χωρίς να αγαπάν τη Γυναίκα [εσυχνάζανε σπίτι της]κτλ αρχινήσανε να σκούζουνε. Κι εγώ γυρίζοντας κατ’ αυτούς τους είπα:  ¨¨'οξω από δω, όξω από δω [....] Βάλτε το χέρι στη συνείδηση σας εσύ Μ, εσύ Γ, εσύ Κ, εσύ Π, εσύ Τ (γιατί εσάς τους άλλους δεν σας γνωρίζω) και ιδέστε τι μπορεί να βγει εάν μείνετε. Η Διοίκηση σας γνωρίζει και βρίσκοντας σας εδώ θέλει πει πως την εφουρκίσετε εσείς.

Ε τότε τους είδα να πισωπλατήσουν όλους σπρώχνοντας ο ένας τον άλλον ποιός να πρωτοφύγει...»

Η ερμηνεία της συγγραφέως Μ. Δεληβοριά:

Γιατί « η Γυναίκα της Ζάκυθος» είναι πολιτική αλληγορία;

Η συγγραφέας Μαρία Δεληβοριά διεκδικεί μια συνολική ερμηνεία του έργου «η Γυναίκα της Ζάκυθος» κι όχι κάποιων μόνο σημείων του γι αυτό προτείνει ότι  πρόκειται για μια πολιτική αλληγορία, όπου στο πρόσωπο της Γυναίκας της Ζάκυθος εκφράζεται μεταμφιεσμένη η «φαύλη Διοίκηση» της επαναστατημένης Ελλάδας, και γενικότερα η μεταμφίεση κάθε ιδιοτελούς άσκησης εξουσίας.

Η συγγραφέας προσπαθεί να μπει στο νου και στην καρδιά του ποιητή, τότε που ήταν νέος,  28 χρονών όταν το έγραψε, και πιο ώριμος στα 35 του, όταν το επεξεργάστηκε για τελευταία φορά, θέλοντας να αναδείξει τις ελπίδες και τις απογοητεύσεις του από την εξέλιξη της Επανάστασης του 1821, που τα ιδανικά της τόσο τον είχαν συγκλονίσει! Οι διαδοχικές επεξεργασίες της «Γυναίκας της Ζάκυθος» συνδέονται με τα ιστορικά γεγονότα της εποχής που επηρέαζαν τον ψυχισμό του ποιητή. Πιο συγκεκριμένα: Από τον Απρίλη του 1825 ως τον Απρίλη 1826 πολιορκείται το Μεσολόγγι, που έχει αναδειχτεί σε σύμβολο της αντίστασης των αγωνιζόμενων Ελλήνων κατά των κατακτητών τους. Έχουν βέβαια προηγηθεί οι δυο εμφύλιοι πόλεμοι (Νοέμβρης1823 - Γενάρης1825), όνειδος για τους Έλληνες τη στιγμή που πολεμούσαν τους Τούρκους να πολεμούν και μεταξύ τους! Η επίσημη Διοίκηση της επαναστατημένης Ελλάδας, η νικήτρια των εμφυλίων έχει αφήσει κυριολεκτικά στην τύχη του το πολιορκημένο Μεσολόγγι που περιμένει μάταια βοήθεια σε πολεμοφόδια και τρόφιμα και υπάρχουν Έλληνες μάλιστα που επιθυμούν την πτώση του, όπως η Γυναίκα της Ζάκυθος! Πώς λοιπόν ο νεαρός ποιητής να μην αγανακτήσει με όσα συμβαίνουν; Και πώς να μη θέλει να καταγγείλει την υπονόμευση της Επανάστασης και την αδικία που γίνεται σε βάρος εκείνων των αγωνιστών του έθνους που δίνουν ακόμα και τη ζωή τους για να δουν ελεύθερη την πατρίδα τους;

Το κίνητρο που κινητοποιούσε τον ψυχικό κόσμο του ποιητή ήταν η βαθιά οργή που αισθανόταν κατά αυτών που υπονόμευαν τα ιδανικά της Επανάστασης του 1821, χάρη ιδίων συμφερόντων. «Η οργή στη δούλεψη της Δικαιοσύνης» στίχος του Σολωμού από το Εγκώμιο που εκφώνησε για τον Ούγο Φώσκολο το 1827 επί τω θανάτω του -τίτλος ενότητας κι αυτός του τελευταίου κεφαλαίου του βιβλίου. Αυτή η οργή είναι το κίνητρο που κινητοποίησε τον ψυχισμό και των δύο μεγάλων ποιητών της Ιταλίας του Δάντη πρώτα και του Φώσκολο αργότερα, οι οποίοι χρησιμοποιώντας αλληγορίες καταγγέλουν την διεφθαρμένη πολιτική κατάσταση της Ιταλίας. Γράφει ο Δάντης «Σκλάβα(Ιταλία), και κατοικιά της θλίψης/ καράβι δίχως πλωρίτη (καπετάνιο) σε άγρια φουρτούνα,/ όχι αφέντρα χωρών, παρά μπορντέλο». Ο Ούγο Φώσκολο στην «Υπερκάλυψη» με έναν σαρκαστικό κι υπαινικτικό λόγο φέρεται κατά της ηθικής έκπτωσης της διεφθαρμένης πολιτικής και πνευματικής εξουσίας της Ιταλίας κατά το 19^ο αιώνα, προτού ενοποιηθεί σε ένα εθνικό κράτος, παρομοιάζοντας την Ιταλία με πόρνη.  

                Είναι γνωστόν ότι ο Σολωμός δεν ήθελε να γράψει πατριωτική ποίηση με τη στενή της έννοια. Φιλοδοξία του ήταν να γράψει υψηλή ποίηση κατά τα πρότυπα της εθνικής ποίησης που είχαν δημιουργήσει ήδη άλλα έθνη της Ευρώπης. Σύμφωνα με τους «Στοχασμούς» του που προτάσσονται στο έργο « Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», στόχος του ήταν να αρθεί από το συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός της πολιορκίας του Μεσολογγίου στο  γενικό δηλαδή από το τοπικό στο εθνικό κι από το εθνικό στο οικουμενικό, διότι μόνο έτσι θα έκφραζε πανανθρώπινες αξίες. Αφορμώμενος λοιπόν από το τοπικό γεγονός της πολιορκίας Μεσολογγίου, το εντάσσει πρώτα στο εθνικό γεγονός της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, και στη συνέχεια του δίνει παγκόσμια διάσταση υμνώντας τον αγώνα των ανθρώπων για κάθε μορφή ελευθερίας, όπως εδώ ηθική, εθνική και πολιτική. Εμπνέεται λοιπόν τη «Γυναίκα της Ζάκυθος» και κατορθώνει - αφομοιώνοντας στοιχεία της ελληνικής και ευρωπαϊκής και  χρησιμοποιώντας τη γλώσσα με τόσους διαφορετικούς εκφραστικούς τρόπους και τεχνικές -  να συνθέσει ένα καινούργιο έργο νεοελληνικό τώρα μεγάλης αξίας!

Ο στόχος του αυτός συμβάδιζε και με το φιλόδοξο στόχο του ρομαντισμού που διεκδικούσε για τον ποιητή το ρόλο του ιεροφάντη που αποκαλύπτει αιώνιες αλήθειες  κι επίσης συμβάδιζε και με την άποψη  του Αριστοτέλη ότι «Φιλοσοφικώτερον και σπουδαιότερον ποίησις ιστορίας εστίν» -τίτλος ενότητας κι αυτός του τελευταίου κεφαλαίου της μελέτης- διότι η ποίηση σε αντίθεση με την ιστορία δεν αποδίδει επιμέρους συμβάντα αλλά την πεμπτουσία τους. Έτσι ο Σολωμός αγωνιζόταν επίμονα στη ζωή του να συλλάβει και να μετουσιώσει σε ποίηση το μέγα ιστορικό γεγονός τους έθνους του, την ώρα που επαναστατούσε ζητώντας την ουσία του, την ελευθερία του για να οργανώσει το δικό του ανεξάρτητο κράτος.

Τελικά η συγγραφέας πιστεύει ότι στην επεξεργασία του 1829, έτος που ο Σολωμός εγκαταστάθηκε στην Κέρκυρα, ήταν ακόμα αισιόδοξος για την έκβαση της Επανάστασης. Ο Καποδίστριας έχει γίνει κυβερνήτης της Ελλάδας και έχει λάβει την υπόσχεση για πλήρη ανεξαρτησία της Ελλάδας, κι όχι για αυτονομία της, και επίσης για πλατύτερα σύνορα πάνω στη γραμμή Παγασητικός-Αμβρακικός. Γι αυτό ο Σολωμός ξαναπιάνει το έργο και βάζει τη Θεία Δίκη να έρχεται στο μέλλον ως αναπόδραστη ανάγκη και να τιμωρεί τη Γυναίκα της Ζάκυθος και ό,τι αυτή αντιπροσωπεύει. Γράφει «Ω,Διονύσιε Ιερομόναχε[...] βλέπεις εκδίκησιν του Θεού». Τελικά η Γυναίκα της Ζάκυθος παραλογίζεται και πνίγεται με τα ίδια της τα χέρια ενώ πιστεύει ότι εκείνη την ώρα πνίγει την αδελφή της. Τα αλληγορικά μηνύματα  είναι φανερά, όπως ο παραλογισμός και η τρέλα που γεννά το αβυσσαλέο μίσος των ανθρώπων το αδελφοκτόνο, το αποτρόπαιο πρόσωπο της Κακίας και της διαφθοράς, οι εραστές της εξουσίας που την εγκαταλείπουν όταν αυτή καταρρέει και η εξουσία που εκπορνεύεται...    

Στην επεξεργασία όμως του έργου κατά το 1831-33, ο Σολωμός είναι βαθιά απογοητευμένος από την έκβαση της Επανάστασης. «Η Επανάσταση τελείωσε μα δεν ολοκληρώθηκε», όπως εύστοχα σημειώνει ο εκ μητρός Ζακύνθιος κι εθνικός ποιητής της Ιταλίας Ούγο Φώσκολο με την επιγραμματική φράση του «La rivoluzione terminata, ma non completa”. Ο Έλληνας κυβερνήτης  Καποδίστριας έχει δολοφονηθεί, ακολουθεί κι άλλος εμφύλιος πόλεμος μετά τον οποίον ο Βαυαρός Όθωνας έρχεται ως βασιλιάς στην Ελλάδα! Η Γυναίκα της Ζάκυθος ή η παράταξη που εκπροσωπούσε τελικά δεν ηττήθηκε. Αντίθετα ηττήθηκαν όσοι επεδίωκαν πιο δημοκρατικές λύσεις για την μετεπαναστατική Ελλάδα! Τελικά οι προσδοκίες της Γυναίκας της Ζάκυθος έχουν ευοδωθεί πλήρως «οι βασιλιάδες έχουν βάλει πια σε τάξη την Ελλάδα τη ζουρλή». Η φαύλη πολιτική προοπτική έχει επικρατήσει και στη διαπάλη του «Καλού» με το «Κακό», το «Κακό» έχει υπερισχύσει. Ο Σολωμός είναι βαθιά οργισμένος! «Η ατιμωτική τιμωρία και το φοβερό τέλος της Γυναίκας της Ζάκυθος έχουν ματαιωθεί οριστικά» σημειώνει η συγγραφέας κι ο ποητής αποφασίζει να φέρει αλλαγές στη δομή του έργου. Εισάγει τη μορφή του Διαβόλου για να παραστήσει το Κακό γενικότερα τώρα πια να κυριαρχεί. Αλλά η επεξεργασία αυτή έμεινε σχεδίασμα χωρίς ποτέ να ολοκληρωθεί. Φαίνεται ο ποιητής βαθιά απογοητευμένος δεν είχε τη ψυχική διάθεση να το ολοκληρώσει πιστεύει η συγγραφέας.

Αξίζει να αναφερθεί επίσης ένα απόσπασμα από ένα ελληνοϊταλικό σχεδίασμα του ποιητή που σκόπευε να το εντάξει στο « η Γυναίκα της Ζάκυθος», το οποίο εκφράζει ακριβώς  τι πίστευε:

 «Είδες να μαδάνε την κότα και ο αέρας

   να συνεπαίρνει τα πούπουλα;

                Έτσι πάει το έθνος»

Και η συγγραφέας κλείνει τις σκέψεις της με έναν πικρό συλλογισμό: «Είναι φανερό λοιπόν ότι η Γυναίκα της Ζάκυθος τελικά δεν κρεμάστηκε.

Κυκλοφορεί πάντα ανάμεσα μας με τους πολλούς της εραστές, λοιδορώντας τόσο την οργή μας όσο και την ελπίδα μας.» !

Αυτό που εντυπωσιάζει είναι ότι η συγγραφέας στοιχειοθετεί την ερμηνεία της, επικαλούμενη σκέψεις του ίδιου του Σολωμού, τις οποίες έχει ανασύρει είτε από τις Σημειώσεις του πάνω στα χειρόγραφα του, είτε από τα ιταλοελληνικά Σχεδιάσματα του και τις «Οδηγίες εις εαυτόν», είτε από Επιστολές του ποιητή σε φίλους και συγγενείς,είτε από τους Στοχασμούς του ποιητή, είτε από το πεζό Εγκώμιο για τον Ούγο Φώσκολο που έγραψε κι εκφώνησε στη Ζάκυνθο το 1827 με αφορμή το θάνατο του μεγάλου ελληνοϊταλού ομότεχνου του. Επίσης η συγγραφέας δείχνει τις επιρροές που δέχτηκε ο Σολωμός από έργα των Γερμανών ποιητών και φιλοσόφων του ρομαντισμού που διάβαζε την εποχή εκείνη μέσα από τις μεταφράσεις που έκανε γι αυτόν στα ιταλικά ο φίλος του Νικόλαος Λούντζης και τέλος τις επιρροές που δέχτηκε από τον Ιταλό ποιητή Δάντη, την «Αποκάλυψη» του Ιωάννη και κυρίως την «Υπερκάλυψη» του εκ μητρός συμπατριώτη του Ούγο Φώσκολο. Τα αποδεικτικά στοιχεία είναι τόσα πολλά και δένουν με τους συλλογισμούς της συγγραφέως σε ένα κείμενο με νοηματική συνοχή προσφέροντας στον αναγνώστη μια αξιόπιστη ερμηνευτική προσέγγιση.

Γιατί ο ποιητής επέλεξε να δώσει τη μορφή της αλληγορίας στο έργο «Η Γυναίκα της Ζάκυθος;

 

Η συγγραφέας Μ. Δεληβοριά πριν αρχίσει την ανάλυση του κειμένου «Η Γυναίκα της Ζάκυθος» παρουσιάζει και σχολιάζει στη μελέτη της την άγνωστη για τους περισσότερους αναγνώστες «(Προ)ειδοποίηση για τον αναγνώστη» (Avviso al lettore) του Σολωμού που είχε γράψει στα ιταλικά και την οποία σκόπευε  να θέσει ως Εισαγωγή στη «Γυναίκα της Ζάκυθος», το οποίο όμως τελικά δεν έπραξε. Με αυτή την «Ειδοποίηση...» ο ποιητής μας πληροφορεί για το τέχνασμα που θα χρησιμοποιούσε κατά την αφήγηση του έργου αυτού ώστε να κρύψει το αληθινό πρόσωπο του συγγραφέα του εν λόγω έργου.  Πληροφορεί δηλαδή τον αναγνώστη ότι κάποιος ανακαλύπτει τάχα ένα παλιό χειρόγραφο με προφητείες γραμμένες από κάποιον Ιερομόναχο, άγιον άνθρωπο, τις οποίες τώρα διαβάζει. Μέσα από αυτό το τέχνασμα υποδεικνύει έμμεσα στον «σκεπτόμενο αναγνώστη» (riflesivo lettore), όπως τον αποκαλεί, ότι πολλά από αυτά που διαβάζει είναι οράματα και προφητείες, που τα μηνύματα τους υπαινίσσονται, εξ ου λοιπόν και το αινιγματικό ύφος του έργου. Χρειάζεται λοιπόν ο σκεπτόμενος αναγνώστης να τα «αποκρυπτογραφήσει» για να αποκαλυφθούν οι αλήθειες που φανερώνουν. Με την παρουσίαση λοιπόν της «Προειδοποίησης για τον αναγνώστη» η συγγραφέας στοιχειοθετεί την άποψη της ότι «η Γυναίκα της Ζάκυθος» είναι ένα κείμενο που υπαινίσσεται κι άλλα μηνύματα σε δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης εκτός αυτών που δηλώνονται στο πρώτο επίπεδο ανάγνωσης.

Το λογοτεχνικό είδος της αλληγορίας και οι λόγοι που ώθησαν τον Σολωμό να επιλέξει το είδος αυτό, απασχολεί πολύ τη συγγραφέα και σ’ αυτό αφιερώνει ολόκληρο το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου της. Πρώτα παρουσιάζει τη μέθοδο και την αξία της αλληγορίας επικαλούμενη τις απόψεις συγγραφέων που ασχολήθηκαν με το είδος αυτό. Ο Δάντης, ο ποιητής της Θείας Κωμωδίας γράφοντας επιστολή σε φίλο του αναφέρει «το νόημα αυτού του έργου δεν είναι ένα, αλλά μπορεί να οριστεί ως πολυσήμαντο. Το πρώτο νόημα είναι αυτό που δίνεται από το κείμενο, το άλλο αυτό που το κείμενο θέλει να υπονοήσει. Το πρώτο το ονομάζουμε κυριολεκτικό, το δεύτερο αλληγορικό, ή ηθικό ή αναγωγικό....". Με άλλα λόγια το μεταφορικό νόημα της αλληγορίας δεν περιορίζεται σε μια λέξη μόνο του κειμένου -όπως συμβαίνει στην απλή μεταφορά- αλλά αγκαλιάζει ολόκληρες σκηνές-ενότητες ή και ολόκληρο το κείμενο.  Και παρακάτω η συγγραφέας συνεχίζει με τις θέσεις του Σ. Μπέκετ «η αλληγορία είναι ένα από τα δυσκολότερα λογοτεχνικά είδη» και του Έλιοτ «με πολλά όμως πλεονεκτήματα, όταν είναι επιτυχής, όπως στον Δάντη που η ευφορία που μας προκαλεί μας ωθεί να αποκρυπτογραφήσουμε τα μηνύματα της».

 Πολλοί λοιπόν μεγάλοι συγγραφείς επιδιώκουν να γράφουν έργα που να κρύβουν πολλά νοήματα, γι αυτό καταφεύγουν στην τεχνική  της αλληγορίας δηλαδή στην αφήγηση μιας πλαστής ιστορίας που άλλα λέει κι άλλα εννοεί. Μας υπενθυμίζει ότι η «μέθοδος της αλληγορίας» συναντάται από πολύ παλιά σε μεγάλους συγγραφείς  και σε ιερά κείμενα του Μεσαίωνα. Η «Αποκάλυψη» του Ιωάννη, η Θεία Κωμωδία του Δάντη, η «Υπερκάλυψη» του Ούγο Φώσκολο -ας θυμηθούμε κι εμείς τις αρχαίες ελληνικές αλληγορίες του Σπηλαίου του Πλάτωνα, της  Πολιτείας ως πλοίο που ταξιδεύει του ποιητή Αλκαίου κλπ. "Η νοητική ένταση που απαιτείται για να διεισδύσει, να αποκρυπτογραφήσει ο σκεπτόμενος αναγνώστης  τα δυσνόητα, αλληγορικά σημεία ενός τέτοιου κειμένου, τού προσφέρει μια ιδiαίτερη συγκίνηση κι αναγνωστική απόλαυση", προσθέτει η συγγραφέας.

  Η συγγραφέας επικαλείται τέλος την καινούργια άνθηση που γνώρισε η αλληγορία από ρομαντικούς συγγραφείς, που αρέσκονταν στις αλληγορίες, στα οράματα, στα αινίγματα, στην υπερβολή και προπάντων  «στις κρυμμένες αναλογίες ανάμεσα στο φανταστικό και το πραγματικό που συλλαμβάνονται από την ενοραματική φαντασία του ρομαντικού ποιητή κι εκφράζονται με σημεία που είναι δυνατόν να αποκρυπτογραφηθούν». Ο δε Σέλλνγκ επιγραμματικά είχε διατυπώσει «στη γοητεία ενός κειμένου συμβάλλει και η δυνατότητα της αλληγορικής σημασίας του».

      Ο Σολωμός λοιπόν είναι εξοικειωμένος με τη μέθοδο της αλληγορίας μέσα από τις σπουδές του στην Ιταλία, τις μελέτες του για τους ρομαντικούς κι έτσι επιλέγει τελικά την αλληγορία ως τη καταλληλλότερη μέθοδο για να εκφράσει  και τις δικές του σκέψεις και συναισθήματα που του προξενούσε η εξέλιξη της Επανάστασης του 1821 που παρεξέκλινε από τα πρώτα οράματα της. Ο ποιητής πρωτίστως όμως ήθελε να δημιουργήσει ένα έργο λογοτεχνικό που θα υπερέβαινε το συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός από το οποίο αφορμάται, γι αυτό γράφει αλληγορικά. Η συγγραφέας για να επιβεβαιώσει την άποψη της περί αλληγορίας επικαλείται επίσης την άποψη του Γερμανού θεωρητικού Βάλτερ Μπένζιαμιν ότι η αλληγορία λόγω των πολλαπλών μηνυμάτων που κρύβει είναι πιο κατάλληλη από την απλή μεταφορά με το μονοσήμαντο μήνυμα της, για να εκφράσει τις ταραγμένες ιστορικές εποχές. Με τον αλληγορικό αυτόν τρόπο λοιπόν ο Σολωμός  «σημαίνει» τα «σημαινόμενα» του, χωρίς να τα αποκρύπτει εντελώς και χωρίς να τα φανερώνει πλήρως, εξασφαλίζοντας έτσι την πολυσημία του έργου του, την οικουμενικότητα των αξιών του και τη διαχρονικότητα του!
Τελικά ο Δ Σολωμός γράφοντας ακόμα και πεζό δικαιώνει έμμεσα τους τίτλους του εθνικού ποιητή της Ελλάδας, του πατέρα της νεοελληνικής ποίησης, του στοχαστή ποιητή και του πρώτου Έλληνα Ευρωπαίου ποιητή!  Άξια και η "ερμηνευτική δοκιμή"της Μαρίας Δεληβοριά η οποία μελέτησε βαθιά κι ένοιωσε  μέσα της αυτό το σπουδαίο αινιγματικό έργο του Διον Σολωμού χαρίζοντας μας μια συνολική κι αξιόπιστη ερμηνεία του!                                                                          Σούλη Αγγελική,   Αθήνα, 27-4- 2014 

Υ.Γ Το έργο "η Γυναίκα της Ζάκυθος" ανεβαίνει δραματοποιημένο από τον σκηνοθέτη Δήμο Αβδελιώδη σε 30 αρχαία θέατρα ή αρχαιολογικά μνημεία της Ελλάδας και σε μια παράσταση στις Βρυξέλλες, από 21 Ιουνίου ως 27 Αυγούστου 2014.