"Ιουλιανός ο Παραβάτης" Χ.Ζαλοκώστας + 6 ποιήματα του Καβάφη

Η σύγκρουση χριστιανισμού-ελληνισμού και οι θέσεις του αυτοκράτορα Ιουλιανού πάνω στη σύγκρουση αυτή κι αργότερα η σύνθεση χριστιανισμού-ελληνισμού διαπερνά ως κεντρικό θέμα τη μυθιστορηματική βιογραφία «Ιουλιανός ο Παραβάτης» του Χρήστου Ζαλοκώστα. Το όνομα του συγγραφέα έχει δοθεί σε μια μικρή οδό στο κέντρο της Αθήνας, επί της οποίας στεγάζεται το υφυπουργείο Τύπου τιμώντας έτσι την προσωπικότητα του Χρήστου Ζαλοκώστα (1896-1975), ο οποίος υπήρξε βουλευτής Αθηνών το 1946 και το 1952, πολέμησε στους Βαλκανικούς πολέμους, συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση, και διακρίθηκε ως συγγραφέας  έργων με ιστορικό περιεχόμενο, πολλά εκ των οποίων έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά και στα γαλλικά.

Το έργο «Ιουλιανός ο Παραβάτης» εκδόθηκε το 1974 και για τη συγγραφή του ο συγγραφέας στηρίχτηκε σε πολλές πηγές, οι οποίες αναφέρονται μέσα στο έργο του. Πηγές, όπως οι ιστορικοί Αμμιανός Μαρκελίνος, Ευνάπιος, Ζωναράς, που έζησαν λίγο αργότερα από την εποχή του Ιουλιανού, αριθμημένες επιστολές του ίδιου του Ιουλιανού προς το δάσκαλο του Λιβάνιο και προς άλλα πρόσωπα, αλλά και πηγές μεταγενέστερες, όπως τα έργα των βιογράφων του Ιουλιανού Boissier και Bidez. Έτσι ο συγγραφέας τεκμηριώνει το κείμενο του, παραθέτοντας αποσπάσματα ή αυτούσιες φράσεις από τις πηγές αυτές και συμπληρώνοντας με τη δημιουργική φαντασία του αναπλάθει αυτή τη μακρινή και τόσο ενδιαφέρουσα εποχή, του 4ου μ.Χ αιώνα, που έζησε ο Ιουλιανός.

Μια εποχή μεταβατική για δυο θρησκείες -η δραματική σύγκρουση των οποίων σημάδεψε την εποχή εκείνη κι όχι μόνο- που η φιλοσοφία τους στηριζόταν σε εντελώς αντίθετη βάση: από τη μια ο αρχαίος πολυθεϊσμός και η λογική κι απ' την άλλη ο μονοθεϊσμός και ο μυστικισμός του χριστιανισμού.

Κι έλαχε στον Ιουλιανό, άτομο με πνευματικές και πολιτικές ανησυχίες να τολμήσει να τοποθετηθεί απέναντι στα θρησκευτικά ρεύματα της εποχής του καταλήγοντας σ’ ένα θρησκευτικό συγκρητισμό που συνένωνε τα καλύτερα στοιχεία από τις επικρατούσες θρησκείες της εποχής του και στη συνέχεια ως αυτοκράτορας του Βυζαντίου να διαθέτει τη πολιτική βούληση για να τον επιβάλει ως θρησκεία του κράτους. Ως προμετωπίδα στο εξώφυλλο του βιβλίου Ιουλιανός ο Παραβάτης τίθεται η απάντηση του φιλοσόφου Μάξιμου στον Ιουλιανό, που συμπυκνώνει το όραμα του τελευταίου. «Εσύ ετοιμάζεις θρησκεία για φιλοσόφους. Αληθινές θρησκείες, Ιουλιανέ, είν’ οι απλές, αυτές που παρασύρουν την ψυχή, όχι το πνεύμα»

Ποιος ήταν όμως ο Ιουλιανός;

Αυτοκράτορας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, την οποία κυβέρνησε για είκοσι μόνο μήνες (Νοέμβρης 361 μ.Χ.- Ιούνιος 363 μ.Χ.), ανεψιός του Μεγάλου Κωνσταντίνου, γιος του ετεροθαλούς αδελφού του. Διαδέχτηκε στο θρόνο το γιο του Κωνσταντίνου, Κωνστάντιο, αφού είχε απομείνει ο μοναδικός κληρονόμος απ΄ την οικογένεια των Φλαβίων, μετά τον εξολοθρεμό έντεκα πριγκίπων (αδελφών, εξαδέλφων, ανεψιών) της δυναστείας των Φλαβίων από τον αυτοκράτορα Κωνστάντιο!

Ο Ιουλιανός ήταν ένας φιλόσοφος-βασιλιάς, ένα τραγικό πρόσωπο της Ιστορίας, που οραματίστηκε μια νέα θρησκεία, ένα νέο πολιτισμό με σύνθεση διαφορετικών πολιτιστικών στοιχείων (ελληνικών, χριστιανικών, ανατολίτικων) που καθρέπτιζαν την παγκοσμιοποιημένη εποχή του, που είχε επιβληθεί με την εγκαθίδρυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας απ’ την Αγγλία ως τη Μεσοποταμία. Ο πρόωρος θάνατος του σε ηλικία 32 ετών και οι δυσμενείς ιστορικές συνθήκες για την υλοποίηση του οράματος του τον καθιστούν τραγικό πρόσωπο.

Ο Ιουλιανός είναι μια παρεξηγημένη προσωπικότητα, που πέρασε στην επίσημη ιστορία με το προσβλητικό προσωνύμιο ο Παραβάτης ή ο Αποστάτης, που του έδωσαν οι χριστιανοί, επειδή καταπολέμησε τη θρησκεία τους.

Ο Ιουλιανός ήταν μια πολύπλευρη προσωπικότητα, που συνδύαζε τις αρετές του πολιτικού άντρα, του στρατιωτικού αλλά και του φιλοσόφου και λογοτέχνη, και που διακρίθηκε για τη πολυμάθεια , τη σοφία, την πίστη στη δικαιοσύνη, το θάρρος, τη γενναιότητα αλλά και τη μετριοπάθεια του. Ήταν ένας αληθινός πρίγκιπας, που αν κι αναθρεμμένος μέσα στο πνεύμα της ρωμαϊκής σκληράδας, σεβόταν την ανθρώπινη ζωή και πίστευε στη δύναμη που είχε το πνεύμα.. Αλλά κι ένας ονειροπόλος, ένας Δον Κιχώτης που πίστεψε στο ακατόρθωτο και που πολλές φορές παρασυρόταν απ’ τους οιωνούς και τις μαντικές σε μια εποχή που επικρατούσε πλήρης θρησκευτική σύγχυση. Κάτω από αυτή την οπτική ο συγγραφέας είδε την προσωπικότητα του Ιουλιανού.

Πιο συγκεκριμένα κατά τον 4ο μ.Χ αιώνα μέσα στα πλαίσια της αχανούς Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας υπήρχε θρησκευτική σύγχυση (σ.138). Ο χριστιανισμός δεν είχε οριστικοποιηθεί ακόμα ως επίσημη θρησκεία του κράτους και κάθε τόσο εμφανίζονταν διαφορετικές ερμηνείες για τη φύση του θείου, οι γνωστές αιρέσεις. Πολλοί απ’ τον απλό λαό, ιδίως στην Ανατολή, είχαν πιστέψει στο Χριστό αλλά και πολλοί άλλοι αναμείγνυαν στην πίστη τους χριστιανικά και ειδωλολατρικά στοιχεία. Οι περισσότεροι μορφωμένοι έμεναν πιστοί στο αρχαίο ελληνικό ορθολογιστικό πνεύμα που ερχόταν σε αντίθεση με το μυστικισμό της νέας θρησκείας του χριστιανισμού. Ακόμα περσικές δοξασίες για το θεό-Μίθρα δηλ. τον ήλιο και αιγυπτιακές εξακολουθούσαν να συγκινούν τα πλήθη. Επιπλέον τα φιλοσοφικά ρεύματα που υπήρχαν τότε, όπως ο νεοπλατωνισμός, ο στωϊκισμός, ο κυνισμός, ο σκεπτικισμός επηρέαζαν και διαμόρφωναν τη σκέψη των ανθρώπων της εποχής εκείνης.

Ο Ιουλιανός λοιπόν, άνθρωπος με βαθιά παιδεία, ελληνική και χριστιανική διαμόρφωσε τη δική του ιδεολογία, η οποία ήταν μία σύνθεση θρησκειών και φιλοσοφιών απ’ το δωδεκάθεο του Ολύμπου, την περσική λατρεία του Μίθρα-ζωοδότη Ήλιου, απ’ τις χριστιανικές αρετές της αγάπης και φιλανθρωπίας, απ’ το μυστικισμό του νεοπλατωνισμού, ενώ εξοργιζόταν με την αθεϊα των κυνικών. Η προσωπική Αγία Τριάδα του Ιουλιανού αποτελούνταν από το Μεγάλο Δημιουργό, που τον ταύτιζε με την απόλυτη αλήθεια που αδυνατεί να συλλάβει ο ανθρώπινος νους, στη θέση του Υιού του θεού τοποθετούσε το ζωοδότη Ήλιο και στη θέση του Αγίου πνεύματος τοποθετούσε το Λόγο. Ολόκληρο το 17ο κεφάλαιο αναφέρεται στη θρησκευτική συνείδηση του Ιουλιανού.

Όταν λοιπόν ο Ιουλιανός βρέθηκε στο ύπατο αξίωμα της Πολιτείας έβαλε στόχο να διαφωτίσει τους λαούς της αυτοκρατορίας του μ’ όλη αυτή τη γνώση των παραδόσεων, ώστε να ζήσουν ελεύθεροι κι ευτυχισμένοι. Γι αυτό προβαίνει σε μια θρησκευτική κι εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, που δεν απέβλεπε στενά στην αναβίωση της ειδωλολατρικής λατρείας αλλά διαπερνούσε όλους τους τομείς του δημόσιου βίου. Στόχο είχε την ηθική και θεολογική διαπαιδαγώγηση των πολιτών, μέσω της εκπαίδευσης. Είχε απαγορεύσει όμως στους χριστιανούς να διδάσκουν αρχαία φιλοσοφία και ρητορική, γιατί πίστευε ότι τις αλλοίωναν για να προσφέρουν έτσι επιχειρήματα υπέρ της χριστιανικής πίστης τους.(σ.160) Με νόμο απέλυσε επίσης όσους χριστιανούς κατείχαν ανώτερα πολιτικά και στρατιωτικά αξιώματα. Επίσης με την ίδρυση ορφανοτροφείων, πτωχοκομείων… που την επίβλεψη τους ανέθετε στους αρχιερείς των επαρχιών προσπάθησε να δημιουργήσει ένα κρατικό φιλανθρωπισμό για την ανακούφιση των ταλαιπωρημένων.

Ακόμα οι μεταρρυθμίσεις του για την αναδιάρθρωση της διοικητικής μηχανής δείχνουν ότι ο Ιουλιανός ήταν ένας πολιτικός με  αρετές κι όραμα. Περιόρισε τη σπατάλη του Παλατιού, που στοίχιζε πέντε φορές περισσότερα απ’ τη συντήρηση του στρατού, διώχνοντας όλους τους παρακοιμώμενους που ευδοκιμούσαν στην πολυπληθή αυτοκρατορική Αυλή. Έτσι αποδυνάμωσε τη νέα τάξη της γραφειοκρατικής αριστοκρατίας που είχε αρχίσει να αναδύεται κι ενίσχυσε την αποκέντρωση του διοικητικού συστήματος, την οποία στήριξε κυρίως στη λειτουργία ξανά των Βουλών των επαρχιακών πόλεων, θεσμού συνυφασμένου με το αρχαιοελληνικό πνεύμα. Οι μεταρρυθμίσεις του Ιουλιανού συνάντησαν την αντίδραση κυρίως των χριστιανών, οι οποίοι του χάρισαν το προσωνύμιο «Παραβάτης». Οι διώξεις όμως του Ιουλιανού προς τους χριστιανούς ήταν ήπιες συγκρινόμενες με τις προηγούμενες, αιματηρές διώξεις των αυτοκρατόρων Δέκιου και Διοκλητιανού. Ήταν όμως πιο ουσιαστικές διότι απέβλεπαν στην υπονόμευση της πίστης τους με τη νέα ιδεολογία που πρέσβευε ο ίδιος οΙουλιανός, κι αυτό πάνω απ’ όλα φοβήθηκαν οι χριστιανοί και του έδωσαν αυτό το «κολακευτικό» προσωνύμιο!

Ο χριστιανισμός όμως είχε κερδίσει ήδη τις καρδιές των απλών και καταπιεσμένων ανθρώπων στην Ανατολή, κατά τους δυο πρώτους αιώνες μετά τη γέννηση του Χριστού. Σ’ αυτόν πίστεψαν πρώτα οι φτωχοί και καταπιεσμένοι άνθρωποι, απλοί κι αγράμματοι, δούλοι και γυναίκες, επειδή ευαγγελιζόταν την ισότητα των ανθρώπων, έστω και μόνο ενώπιον του Θεού και με μοναδικό όπλο για την υλοποίηση της την αγάπη. Ακόμα ο απλός κόσμος αγάπησε και πίστεψε στο Χριστό, γιατί ήταν διαφορετικός απ΄ τον Θεό-Πατέρα, τον τιμωρό, της Παλαιάς Διαθήκης, λόγω του μηνύματος της αγάπης και συγχώρεσης που έστελνε. Επιπλέον ο Χριστός συγκινούσε τα πλήθη με τα θαύματα του, τα Πάθη, τη Σταύρωση του, και παρηγορούσε για μια αιώνια ζωή με την Ανάσταση του εκ νεκρών. Ο χριστιανισμός πρόσφερε ελπίδα στους καταπιεσμένους κι εξαθλιωμένους της γης σε μια εποχή που η ανθρωπότητα έπασχε από ηθική κατάπτωση. Ο συγγραφέας τονίζει ότι η νέα πίστη πέτυχε το συγκλονιστικό, δηλαδή να βάλει τα θαύματα και την ψυχή πάνω από τη λογική και να αποκτήσει πιστούς από τις μάζες, δίνοντας ελπίδες για μια άλλη ζωή ευτυχισμένη, έστω και μετά θάνατον (σ.150-1)!

Ο Ιουλιανός όμως με την παιδεία που είχε, είδε από άλλη οπτική γωνία τη νέα θρησκεία, γι αυτό πρόβαλε και καταπολέμησε τα στοιχεία εκείνα του χριστιανισμού που περιφρονούσαν τη ζωή και τη λογική. Πίστευε ότι η νέα θρησκεία με το να ζητά την απόλυτη ταπείνωση του πιστού καταστρέφει το χαρακτήρα του ανθρώπου, τον οποίο διαμορφώνει σε υπάκουο σκλάβο σε αντίθεση με τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό που θέλησε να διαπλάσει τον άνθρωπο με ελεύθερο φρόνημα. Ο φόβος του Θεού, της αμαρτίας και της τιμωρίας εμποδίζει τη δημιουργία πολιτών με ελεύθερη σκέψη κι οι συνεχείς προσευχές κι ο ασκητισμός οδηγούν σε μια ζωή λυπητερή, χωρίς γέλιο και χαρά. Ο παρηγορητικός λόγος των Ευαγγελίων είναι σημάδι αδυναμίας, που οι δυνατοί δεν χρειάζονται γλυκόλογα γιατί στηρίζονται στις δυνάμεις τους και στο θάρρος τους. Για να ευτυχίσει ο άνθρωπος δεν χρειάζονται οι προσευχές σε Αγίους, που δεν χάρηκαν τη ζωή, αλλά πολίτες ενάρετοι. Οι θρησκευτικές–ηθικές αρχές είναι δοτές από το Θεό (π.χ μωσαϊκός νόμος) κι οι πιστοί υπακούουν από το φόβο της τιμωρίας. Αντίθετα οι ηθικές αρχές του ελληνισμού πηγάζουν από τη συνείδηση του ατόμου και υπακούει σ΄ αυτές με τη θέληση του, επειδή δέχεται την αναγκαιότητα των κανόνων αυτών για την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας. Ακόμα ο χριστιανισμός εμποδίζει την έρευνα κι ανάπτυξη των επιστημών, αφού πρεσβεύει το «πίστευε και μη ερεύνα» και φέρνει στην πρώτη θέση τους αγράμματους και στη τελευταία τους πραγματικά ευγενείς ανθρώπους. Τα κεφάλαια 10ο και 11ο αφιερώνονται στην ιδεολογική σύγκρουση ελληνισμού-χριστιανισμού, μέσα από την αντιπαράθεση των απόψεων του Ιουλιανού με τους συμφοιτητές του στη φιλοσοφική σχολή της Αθήνας, Μεγάλου Βασιλείου και Γρηγορίου Ναζιανζηνού.

Αυτή η σύγκρουση ελληνισμού-χριστιανισμού, που στο πρόσωπο του Ιουλιανού βρίσκει την πολιτική της κορύφωση, είναι μια σύγκρουση που με διάφορες μορφές διαρκεί περίπου τέσσερις αιώνες μέχρι να γίνει η σύνθεση των δυο πλευρών με την επικράτηση της Ορθοδοξίας και του γνωστού, ως ελληνοχριστιανικού πνεύματος. Μόνο, όταν η χριστιανική πίστη διαδόθηκε στους Έλληνες και μάλιστα στους μορφωμένους έγινε «πνευματική θρησκεία». Το αρχαίο ελληνικό πνεύμα έβαλε κι εδώ τη σφραγίδα του, όταν οι λεγόμενοι Απολογητές της πίστης και οι τρεις Ιεράρχες επέλεξαν απ’ την αρχαία ελληνική φιλοσοφία ό,τι ταίριαζε με τη χριστιανική πίστη τους για να ερμηνεύσουν φιλοσοφικά τη νέα πίστη κι έτσι έπεισαν πάρα πολλούς μορφωμένους της εποχής τους. Το ορθόδοξο δόγμα λοιπόν διαμορφώνεται σιγά, σιγά και κάθε άλλη άποψη που διαφωνεί μαζί του χαρακτηρίζεται ως αιρετική.

Πιο συγκεκριμένα ένα μέρος της αρχαίας φιλοσοφίας που αναφερόταν στο μυστικισμό κι ιδεαλισμό κι ακόμα η ίδια η ελληνική γλώσσα έγιναν το όχημα για να εξελιχτεί η χριστιανική διδασκαλία σε θρησκευτικό δόγμα και να διαδοθεί. Πρώτα απ’ όλα η ελληνική γλώσσα, η επονομαζόμενη τότε «Κοινή» μιλιόταν από το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της Ανατολής και σ’ αυτήν γράφτηκαν τα ιερά βιβλία.. Από την αρχαία ελληνική δανείστηκαν λέξεις, στις οποίες άλλαξαν το νόημα τους για να δηλώσουν τις νέες χριστιανικές έννοιες. Για παράδειγμα η εκκλησία τώρα δηλώνει τη σύνολο των πιστών μιας περιοχής κι όχι βέβαια την εκκλησία του δήμου. Παρόμοια χρησιμοποιήθηκαν κι άλλες λέξεις, όπως επίσκοπος, αμαρτάνω…

Το κυριότερο, όμως οι Απολογητές του 3ου μ.Χ. αιώνα, απ’ τους οποίους ξεχωρίζει ο Ωριγένης ο Αλεξανδρεύς, εξήγησαν τα ασαφή σημεία της Αγίας Γραφής κάνοντας τη χριστιανική πίστη από απλή για απλούς ανθρώπους, σοφή που ταίριαζε και σε μορφωμένους. Δημιούργησαν μια «πνευματική θεολογία», κάτι που δεν υπήρξε ποτέ προηγουμένως, και μετά τον Ωριγένη τον Αλεξανδρέα άρχισαν να βαφτίζονται μαζικά μορφωμένοι κι επίσημα πρόσωπα. Αυτό που προκαλεί επίσης απορία είναι ότι κατάφεραν αντιστρέφοντας την πραγματικότητα να πείσουν το κοινό! Διακήρυξαν ότι η αρχαία ελληνική σκέψη δεν ήταν αντίθετη με τη χριστιανική πίστη, αλλά αποτέλεσε την προ-παιδεία της! Για παράδειγμα ο Πυθαγόρας, ο Σωκράτης κι ο Πλάτωνας μπορούν να ονομαστούν χριστιανοί προ Χριστού, αφού δίδαξαν ότι η ψυχή υπερέχει του σώματος, το έντιμο απ’ το χρήσιμο κι ότι η πραγματική ευτυχία βασίζεται στην αρετή(σ.185). «Είμαστε Χριστιανοί κι Έλληνες» διαλαλούσαν οι τρεις Ιεράρχες, ενώ προηγουμένως αυτές οι δυο έννοιες ήταν ασυμβίβαστες μεταξύ τους. Διακηρύσσει ο Μέγας Βασίλειος στον Ιουλιανό «η φιλοσοφία ποτέ δεν έθρεψε τις μάζες. Μόνο η πίστη βοηθά όσους δεν έχουν μόρφωση και δυνατό χαρακτήρα να κρατηθούν στην αρετή. Η χαρά κι η ευτυχία των πιστών είναι αλλιώτικη από εκείνη των αρχαίων Ελλήνων. Το ευαγγέλιο ξύπνησε τη μάζα των πονεμένων… όπου σταματά η επιστήμη, έρχεται η θρησκεία με το δικό της φως και δίνει λύση. Μόνο Θεός σαν το Χριστό μπορεί να καλύψει τις αδυναμίες της λογικής.» Τα κεφάλαια 18ο και 20ο περιγράφουν τη σύνθεση του ελληνοχριστιανικού πνεύματος.

Μέσα λοιπόν σ’ αυτή την ιδεολογική-θρησκευτική πάλη βρέθηκε ο Ιουλιανός κι ως ισχυρή προσωπικότητα πνευματική και πολιτική που ήταν, συνέλαβε ένα μεγαλόπνοο σχέδιο, που η υλοποίηση του ξεπερνούσε τις δυνατότητες ενός ανθρώπου, έστω κι αυτοκράτορα. Απαιτούσε πάρα πολύ χρόνο για να γίνει ίσως πραγματικότητα, και χρειαζόταν υποστηρικτές με γνώση και θέληση, ενώ αυτός αντιμετώπιζε πλήθη καταπιεσμένα από τη φτώχεια και την αμάθεια Δίκαια λοιπόν ειπώθηκε ότι ετοίμαζε θρησκεία για φιλοσόφους.

Η επίσκεψη του στις αρχές του 363 μ.Χ στην Αντιόχεια, κέντρο του ελληνισμού στην Ανατολή, απ’ τα ελληνιστικά ήδη χρόνια, σηματοδοτεί την αρχή του τέλους για το έργο του. Εκεί κατάλαβε ότι η Ανατολή αντιμετώπιζε με εχθρότητα το μεταρρυθμιστικό θρησκευτικό του πρόγραμμα. Η πυρπόληση του ναού του Απόλλωνα, απέναντι από το ειδυλλιακό ιερό άλσος της Δάφνης, οι σκωπτικοί στίχοι που κυκλοφόρησαν για τη γενειάδα του  που του χάρισαν το παρατσούκλι Μισοπώγων (πώγων=γενειάδα) έθλιψαν βαθύτατα τον Ιουλιανό με αποτέλεσμα να γράψει το έργο Μισοπώγων, (σ.209-212) μια σάτιρα για τον ίδιο τον εαυτό του αλλά και για τον τρυφηλό τρόπο ζωής των Αντιοχέων. Έμμεσα στο έργο αυτό ομολογεί την απογοήτευση και το σκεπτικισμό του για το μεταρρυθμιστικό του έργο.

Ένα άλλο επίσης γνωστό έργο του είναι το Κατά Γαλιλαίων(σ.214), στο οποίο παρουσιάζει τους λόγους για τους οποίους φέρεται κατά του «μύθου του Χριστού». Το βιβλίο αυτό κι όλα τα αντίγραφα του τα έκαψε η Εκκλησία, μετά το θάνατο του Ιουλιανού, γιατί γινόταν ανάρπαστο κι έπεισε πολλούς μορφωμένους να αλλαξοπιστήσουν. Σώθηκε μόνο η κριτική του βιβλίου που έγινε από τον Μητροπολίτη Αλεξανδρείας, Κύριλλο, από την οποία συμπεραίνουμε τις ιδέες του Ιουλιανού. Τελικά ανεξάρτητα από την έκβαση της θρησκευτικής του μεταρρύθμισης, ο Ιουλιανός ήταν μια δυνατή προσωπικότητα με πρωτότυπη σκέψη και ισχυρή πολιτική βούληση, που συμβολίζει την απεγνωσμένη προσπάθεια ενός ανθρώπου που πίστεψε πολύ κι αφιέρωσε τη ζωή του στο έργο αυτό, γι’ αυτό γοητεύει ακόμα και σήμερα κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο!

Ο συγγραφέας Χρήστος Ζαλοκώστας φωτίζει πλήρως την προσωπικότητα του Ιουλιανού. Δεν στέκεται μόνο στις θρησκευτικές και διοικητικές του μεταρρυθμίσεις αλλά παρουσιάζει και το στρατιωτικό του έργο. Ο Ιουλιανός διορίστηκε Καίσαρας του Δυτικού τμήματος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, σε ηλικία 25 ετών, από τον πρωτοξάδελφο του αυτοκράτορα Κωνστάντιο Β! Με τις νίκες του –που εφάρμοζε στρατηγικά σχέδια που αντλούσε από τη μελέτη των αρχαίων κειμένων- εναντίον των Φράγκων και των Γερμανικών φύλων, που περνούσαν το σύνορο του ποταμού Ρήνου, σταμάτησε τις επιδρομές των βαρβάρων που είχαν ρημάξει τη Γαλατία για δυο περίπου αιώνες. Ο Ιουλιανός, επίσης είναι αυτός που διείδε τη στρατηγική σημασία της πολίχνης Παρίσι, για τη γεωγραφική της θέση, σε ίση απόσταση ανάμεσα Αγγλία και Γερμανία. Επίσης η ομορφιά της φύσης και το ευχάριστο κλίμα του Παρισιού τον παρακίνησαν να μεταφέρει εκεί την έδρα του και στο νησάκι Λα Σιτέ του Σηκουάνα έκτισε το παλάτι του. Κυβέρνησε με σύνεση και μετριοπάθεια κι απέκτησε μεγάλη δημοτικότητα ανάμεσα στους Γαλάτες. Ο γαλατικός στρατός τον ανακήρυξε δυο φορές Αύγουστο-αυτοκράτορα αλλά την πρώτη φορά δεν δέχτηκε τον τίτλο. Τη δεύτερη φορά ενώ βάδιζε με τις πιστές λεγεώνες των Γαλατών κατά του Κωνστάντιου, ο αιφνίδιος θάνατος του τελευταίου απέτρεψε έναν πιθανό εμφύλιο πόλεμο, κι ο Ιουλιανός ανεβαίνει δικαιωματικά στο θρόνο.

Το άλλο μεγάλο στρατιωτικό γεγονός που απέβη και μοιραίο για τον Ιουλιανό ήταν η Περσική εκστρατεία (Μάρτιος-Ιούνιος 363 μ.Χ.). Με 65.000 άντρες και 1.000 πλοία ξεκίνησε από την Αντιόχεια κατά των Περσών, που απειλούσαν τα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας του. Ο Ιουλιανός καταφέρνει να φτάσει στην Κτησιφώντα, πρωτεύουσα των Περσών και την πολιορκεί. Η επιμονή του όμως στην άλωση της ενέχει τον κίνδυνο να του επιτεθεί από τα μετόπισθεν το ιππικό των Περσών, που βρισκόταν εκτός των τειχών της πόλης, γι’ αυτό προτιμάει να λύσει την πολιορκία και να επιστρέψει πίσω, διαμέσου της Αρμενίας βαδίζοντας κατά μήκος του Τίγρητα ποταμού.

Η αδυναμία του στόλου να αναπλεύσει τα ορμητικά νερά του ποταμού, αντίθετα στο ρεύμα του, αναγκάζει τον Ιουλιανό να διατάξει την πυρπόληση των 1.000 πλοίων του, που του ήταν άχρηστα πια, ενώ αντιθέτως πολύ χρήσιμα στον εχθρό, αν τα καταλάμβανε. Το θέαμα της πελώριας πυρκαγιάς των 1000 πλοίων μέσα στον ποταμό ματώνει την καρδιά του ρωμαϊκού στρατού και κάνει την ήττα του πιθανή! Η εκστρατεία στην Περσία κι όπως διεξήχθη, αποδείχτηκε λάθος για τον Ιουλιανό. Η μέθοδος της υποχώρησης των Περσών κατακαίοντας εύφορες γαίες για να δυσκολεύουν τον ανεφοδιασμό του εχθρού, η φιλοδοξία του Ιουλιανού να μιμηθεί το πρότυπο του, τον Μέγα Αλέξανδρο, οι κακοί σύμβουλοι, η υποβόσκουσα αντίθεση χριστιανών-ειδωλολατρών στρατιωτών του, τον παρέσυραν στο όνειρο κατάκτησης της Περσικής αυτοκρατορίας, κάτι που πόθησαν κι άλλοι Ρωμαίοι στρατηλάτες, ο Ιούλιος Καίσαρ, ο Οκτάβιος, ο Τραϊανός.

Σε μάχη που δόθηκε κατά την επιστροφή του ρωμαϊκού στρατού, ο Ιουλιανός δέχτηκε ένα μοιραίο βέλος και μετά από δυο μέρες εξέπνευσε, σε ηλικία μόλις 32 ετών. Φημολογείται ότι το μοιραίο βέλος ερρίφθη από χριστιανό στρατιώτη του!

Ο Ιουλιανός ήταν μια μεγάλη πολιτική προσωπικότητα αλλά σαν άνθρωπος δεν ευτύχησε. Ορφανός από μικρή ηλικία, πρώτα από μητέρα και λίγο αργότερα από πατέρα, πέρασε τα παιδικά του χρόνια εξορισμένος στο κάστρο Μάκελλο της Καππαδοκίας με συντροφιά τον ετεροθαλή αδελφό του Γκάλο –που τον δολοφόνησε αργότερα ο Κωνστάντιος- και τον ελληνιστή δάσκαλο του Μαρδόνιο. Εκεί αγάπησε πολύ το διάβασμα ως μόνη διέξοδο στη μοναξιά του. Ακολούθησαν οι σπουδές του στη ρητορική σχολή της Κωνσταντινούπολης, μετά στη Νικομήδεια με δάσκαλο τον ειδωλολάτρη ελληνιστή Λιβάνιο, αργότερα στη φιλοσοφική σχολή του Προαιρεσίου στην Αθήνα στην οποία είχε συμμαθητές το Μέγα Βασίλειο και το Γρηγόριο Ναζιανζηνό. Στην Αθήνα μυήθηκε στα Ελευσίνια Μυστήρια, γεγονός που τον έκανε δεκτικό στο μυστικισμό του νεοπλατωνιστή Μάξιμου, τον οποίο συνάντησε στην Έφεσσο. Η επιρροή του Μάξιμου, ο οποίος αναμίγνυε όμως συχνά το μυστικισμό του με τη μαντική τέχνη, λειτούργησε αρνητικά πολλές φορές για τη συμπεριφορά του Ιουλιανού.

Στην προσωπική του ζωή, ο νεαρός Ιουλιανός λόγω του ήπιου του χαρακτήρα του, της ορφάνιας του, και του βάθους της σκέψης του κέρδισε τη συμπάθεια της αυτοκράτειρας Ευσέβειας, συζύγου του Κωνστάντιου, η οποία τον περιέβαλε με αγάπη. Δυστυχώς όμως ο θάνατος της του στέρησε τη θαλπωρή που βρήκε κοντά της. Επίσης ο γάμος του με τη χριστιανή αδελφή του αυτοκράτορα Κωνστάντιου, την Ελένη, απεδείχθη συμβατικός και δεν του χάρισε την ευτυχία που τόσο είχε ανάγκη.

Τελικά ο Ιουλιανός ήταν μια ιστορική προσωπικότητα που δεν πέρασε απαρατήρητη απ’ την Ιστορία αλλά δημιούργησε συμπάθειες ή αντιπάθειες, ένθερμους υποστηρικτές του έργου του ή φανατικούς πολέμιους. Μια ιστορική μορφή που γοήτευσε ιστορικούς, λογοτέχνες, ποιητές, ανθρώπους των τεχνών και των γραμμάτων, απ΄ το Μονταίν, το Σατωμβριάν, το Βολταίρο, τον Ίψεν…μέχρι τον Καβάφη, ώστε να ασχοληθούν μαζί του και συγκινεί ακόμα και σήμερα κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο!
                                                                                 Αγγελική Π Σούλη
                                                                                 Βάρκιζα, 30-11-2009

6 Ποιήματα του Καβάφη σχετικά με τον Ιουλιανό

Ο μεγάλος αλεξανδρινός ποιητής με την ειρωνεία του, τη θελημένη του πεζολογία και την υπαινικτικότητα του σχολιάζει τις στάσεις αυτών που οι μεταρρυθμίσεις του Ιουλιανού ή η συμπεριφορά του τους «ξεβόλεψαν» από έναν τρόπο ζωής ή σκέψης, είτε πρόκειται για τους κατοίκους της Αντιόχειας με τη τρυφηλή διαβίωση, είτε για χριστιανούς με τους οποίους ήλθε σε σύγκρουση, είτε για τους οικείους του που κατείχαν την εξουσία και υπεράσπιζαν τον χριστιανισμό. Η περίπτωση του Έλληνα του "μηδέν άγαν" είναι διαφορετική, διότι υπενθυμίζει στον Ιουλιανό το "μέτρο" ως αξία στη ζωή μας. Η προσωπικότητα του Ιουλιανού απασχόλησε πολύ τον ποιητή, αν κρίνουμε από το σχετικά μεγάλο αριθμό ποιημάτων που του "αφιέρωσε" αλλά η οπτική κάτω από την οποία ερμηνεύει συνολικά τη συμπεριφορά του, προβληματίζει πολύ τους μελετητές και τους αναγνώστες των ποιημάτων. Μάλλον ο ποιητής δεν μπαίνει σε καλούπια, ώστε να ταχθεί τόσο εύκολα υπέρ ή κατά της προσωπικότητας του Ιουλιανού -όπως πολλοί θα το ήθελαν- επειδή η περίπτωση του Ιουλιανού είναι άκρως ενδιαφέρουσα.
Τελικά ο ποιητής κατορθώνει φωτίζοντας τη συμπεριφορά των ηρώων του να αποκαλύπτει αναλογίες προς τη σύγχρονη ζωή και ειρωνευόμενος τα κακώς κείμενα στη συμπεριφορά τους να μεταπλάθει το συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς ή τα ιστορικά πρόσωπα σε ποιητικά σύμβολα με διαχρονική αξία.

                                                                                         αγγελική π. σούλη

                                                                              

1. Ο Ιουλιανός και οι Αντιοχείς

"Το Χι, φασίν, ουδέν ηδίκησε την πόλιν ουδέ το

Κάππα. ....... Τυχόντες δ’ ημείς εξηγητών......

εδιδάχθημεν αρχάς ονομάτων είναι τα γράμμα-

τα, δηλούν δ’ εθέλειν το μεν Χριστόν, το δε

Κωνστάντιον".

Ιουλιανού, Μισοπώγων (απόσπασμα)

Ήτανε δυνατόν ποτέ ν’ απαρνηθούν

την έμορφή τους διαβίωσι• την ποικιλία

των καθημερινών τους διασκεδάσεων• το λαμπρό τους

θέατρον όπου μια ένωσις εγένονταν της Τέχνης

με τες ερωτικές της σάρκας τάσεις!

Aνήθικοι μέχρι τινός —και πιθανόν μέχρι πολλού—

ήσαν. Aλλ’ είχαν την ικανοποίησι που ο βίος τους

ήταν ο π ε ρ ι λ ά λ η τ ο ς βίος της Aντιοχείας,

ο ενήδονος, ο απόλυτα καλαίσθητος.

Να τ’ αρνηθούν αυτά, για να προσέξουν κιόλας τί;

Τες περί των ψευδών θεών αερολογίες του,

τες ανιαρές περιαυτολογίες•

την παιδαριώδη του θεατροφοβία•

την άχαρι σεμνοτυφία του• τα γελοία του γένεια.

A βέβαια προτιμούσανε το Χι,

α βέβαια προτιμούσανε το Κάππα• εκατό φορές.

2. Εις τα περίχωρα της Aντιοχείας

Σαστίσαμε στην Aντιόχειαν όταν μάθαμε

τα νέα καμώματα του Ιουλιανού.

Ο Aπόλλων εξηγήθηκε με λόγου του, στην Δάφνη!

Χρησμό δεν ήθελε να δώσει (σκοτισθήκαμε!),

σκοπό δεν τόχε να μιλήσει μαντικώς, αν πρώτα

δεν καθαρίζονταν το εν Δάφνη τέμενός του.

Τον ενοχλούσαν, δήλωσεν, οι γειτονεύοντες νεκροί.

Στην Δάφνη βρίσκονταν τάφοι πολλοί.—

Ένας απ’ τους εκεί ενταφιασμένους

ήταν ο θαυμαστός, της εκκλησίας μας δόξα,

ο άγιος, ο καλλίνικος μάρτυς Βαβύλας.

Aυτόν αινίττονταν, αυτόν φοβούνταν ο ψευτοθεός.

Όσο τον ένοιωθε κοντά δεν κόταε

να βγάλει τους χρησμούς του• τσιμουδιά.

(Τους τρέμουνε τους μάρτυράς μας οι ψευτοθεοί.)

Aνασκουμπώθηκεν ο ανόσιος Ιουλιανός,

νεύριασε και ξεφώνιζε: «Σηκώστε, μεταφέρτε τον,

βγάλτε τον τούτον τον Βαβύλα αμέσως.

Aκούς εκεί; Ο Aπόλλων ενοχλείται.

Σηκώστε τον, αρπάξτε τον ευθύς.

Ξεθάψτε τον, πάρτε τον όπου θέτε.

Βγάλτε τον, διώξτε τον. Παίζουμε τώρα;

Ο Aπόλλων είπε να καθαρισθεί το τέμενος.»

Το πήραμε, το πήγαμε το άγιο λείψανον αλλού•

το πήραμε, το πήγαμε εν αγάπη κ’ εν τιμή.

Κι ωραία τωόντι πρόκοψε το τέμενος.

Δεν άργησε καθόλου, και φωτιά

μεγάλη κόρωσε: μια φοβερή φωτιά:

και κάηκε και το τέμενος κι ο Aπόλλων.

Στάχτη το είδωλο• για σάρωμα, με τα σκουπίδια.

Έσκασε ο Ιουλιανός και διέδοσε—

τι άλλο θα έκαμνε— πως η φωτιά ήταν βαλτή

από τους Χριστιανούς εμάς. Aς πάει να λέει.

Δεν αποδείχθηκε• ας πάει να λέει.

Το ουσιώδες είναι που έσκασε.

3. Ο Ιουλιανός, ορών ολιγωρίαν

«Ορών ουν πολλήν μεν ολιγωρίαν ούσαν

ημίν προς τους θεούς»— λέγει με ύφος σοβαρόν.

Ολιγωρίαν. Μα τι περίμενε λοιπόν;

Όσο ήθελεν ας έκαμνεν οργάνωσι θρησκευτική,

όσο ήθελεν ας έγραφε στον αρχιερέα Γαλατίας,

ή εις άλλους τοιούτους, παροτρύνων κι οδηγών.

Οι φίλοι του δεν ήσαν Χριστιανοί•

αυτό ήταν θετικόν. Μα δεν μπορούσαν κιόλας

να παίζουν σαν κι αυτόνα (τον Χριστιανομαθημένο)

με σύστημα καινούριας εκκλησίας,

αστείον και στην σύλληψι και στην εφαρμογή.

Έλληνες ήσαν επί τέλους. Μηδέν άγαν, Aύγουστε.

4. Ουκ έγνως 

Για τες θρησκευτικές μας δοξασίες —

ο κούφος Ιουλιανός είπεν «Aνέγνων, έγνων,

κατέγνων». Τάχατες μας εκμηδένισε

με το «κατέγνων» του, ο γελοιωδέστατος.

Τέτοιες ξυπνάδες όμως πέρασι δεν έχουνε σ’ εμάς

τους Χριστιανούς. «Aνέγνως, αλλ’ ουκ έγνως• ει γαρ έγνως,

ουκ αν κατέγνως» απαντήσαμεν αμέσως.

5. Μεγάλη συνοδεία εξ ιερέων και λαϊκών

Εξ ιερέων και λαϊκών μια συνοδεία,

αντιπροσωπευμένα πάντα τα επαγγέλματα,

διέρχεται οδούς, πλατέες, και πύλες

της περιωνύμου πόλεως Aντιοχείας.

Στης επιβλητικής, μεγάλης συνοδείας την αρχή

ωραίος, λευκοντυμένος έφηβος βαστά

με ανυψωμένα χέρια τον Σταυρόν,

την δύναμιν και την ελπίδα μας, τον άγιον Σταυρόν.

Οι εθνικοί, οι πριν τοσούτον υπερφίαλοι,

συνεσταλμένοι τώρα και δειλοί με βίαν

απομακρύνονται από την συνοδείαν.

Μακράν ημών, μακράν ημών να μένουν πάντα

(όσο την πλάνη τους δεν απαρνούνται). Προχωρεί

ο άγιος Σταυρός. Εις κάθε συνοικίαν

όπου εν θεοσεβεία ζουν οι Χριστιανοί

φέρει παρηγορίαν και χαρά:

βγαίνουν, οι ευλαβείς, στες πόρτες των σπιτιών τους

και πλήρεις αγαλλιάσεως τον προσκυνούν —

την δύναμιν, την σωτηρίαν της οικουμένης, τον Σταυρόν.—

Είναι μια ετήσια εορτή Χριστιανική.

Μα σήμερα τελείται, ιδού, πιο επιφανώς.

Λυτρώθηκε το κράτος επί τέλους.

Ο μιαρότατος, ο αποτρόπαιος

Ιουλιανός δεν βασιλεύει πια.

Υπέρ του ευσεβεστάτου Ιοβιανού ευχηθώμεν.

6. Ο Ιουλιανός εν Νικομηδεία

Άστοχα πράγματα και κινδυνώδη.

Οι έπαινοι για των Ελλήνων τα ιδεώδη.

Η θεουργίες κ’ η επισκέψεις στους ναούς

των εθνικών. Οι ενθουσιασμοί για τους αρχαίους θεούς.

Με τον Χρυσάνθιον η συχνές συνομιλίες.

Του φιλοσόφου — του άλλωστε δεινού — Μαξίμου η θεωρίες.

Και να το αποτέλεσμα. Ο Γάλλος δείχνει ανησυχία

μεγάλην. Ο Κωνστάντιος έχει κάποιαν υποψία.

A οι συμβουλεύσαντες δεν ήσαν διόλου συνετοί.

Παρέγινε — λέγει ο Μαρδόνιος — η ιστορία αυτή,

και πρέπει εξ άπαντος να παύσει ο θόρυβός της.—

Ο Ιουλιανός πηγαίνει πάλιν αναγνώστης

στην εκκλησία της Νικομηδείας,

όπου μεγαλοφώνως και μετ’ ευλαβείας

πολλής τες ιερές Γραφές διαβάζει,

και την χριστιανική του ευσέβεια ο λαός θαυμάζει.