Φιλοσοφία της Τεχνητής Νοημοσύνης, Γιώργος Χατζηβασιλείου, Εκδ. Διόπτρα

 

 ΣΤΗ ΧΑΡΑΥΓΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Μα τι ακριβώς έχει συμβεί στην χαραυγή της τρίτης χιλιετίας μ.Χ και αλλάζει τόσο η ζωή μας όσο δεν είχε αλλάξει 10.000 χρόνια περίπου αφότου ο άνθρωπος πρωτοδημιούργησε πολιτισμό; πώς συνέβη ο άνθρωπος, ο ονομαζόμενος  Homo Sαpiens να εκχωρήσει το κύριο γνώρισμα της ύπαρξης του, την ανθρώπινη νόηση  σε ένα τεχνητό δημιούργημα του την Τεχνητή Νοημοσύνη, η οποία μάλιστα  αλλάζει διαρκώς την πραγματικότητα που βιώνουμε, όπως την ξέραμε, και επαίρεται ότι θα μεταλλάξει και το ίδιο τον άνθρωπο σε υπεράνθρωπο και μετάνθρωπο! Ανήκουστα πράγματα! 

Σύμφωνα με τον συγγραφέα του βιβλίου Γιώργο Χατζηβασιλείου, με σπουδές στη φιλοσοφία της τεχνολογίας, και στην πολιτική φιλοσοφία, ασχολούμενος επαγγελματικά στην ΕΡΤ με την εκλαϊκευση  σχετικών θεμάτων, τρεις τεχνολογικές επαναστάσεις που έλαβαν χώρα στα τέλη 20ου κι αρχές 21ου αι. έπαιξαν καθοριστικό ρόλο για τον ερχομό αυτού του νέου κόσμου: το Διαδίκτυο, η Τεχνητή Νοημοσύνη και η Γενετική Μηχανική. Ποια είναι λοιπόν τα κύρια γνωρίσματα αυτούτου νέου κόσμου;       

            Πρώτον η ψηφιακή εποχή  με την εφεύρεση του Ηλεκτρονικού Υπολογιστή απογειώνεται όταν ανακαλύπτει το Διαδίκτυο το 1989-90 και μέσα σε ελάχιστα χρόνια  έχει συνδέσει σχεδόν όλους τους ανθρώπους της Γης μέσα σε κλάσματα δευτερολέπτου, σε πραγματικό χρόνο (dt) κάνοντας έτσι εύκολη την επικοινωνία μεταξύ τους. Το Διαδίκτυο έχει εισχωρήσει παντού σε όλες τις δραστηριότητες μας: στην επικοινωνία ατόμων και ομάδων, στις οικονομικές συναλλαγές εμπόρων, τραπεζών, εταιρειών  στην ψυχαγωγία, στην επιστημονική έρευνα, στη λειτουργία του κράτους, της υγείας, της εκπαίδευσης κλπ. Google, facebook, Instagram, Amazon, You Tube, ιδού μερικές ψηφιακές πλατφόρμες και Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ) που χρησιμοποιούμε καθημερινά στη ζωή μας.

Χωρίς να υπάρχει η πρόθεση να υποτιμηθεί η αξία της ψηφιακής τεχνολογίας με το διαδίκτυο και τις οθόνες που  χρησιμοποιεί, πρέπει να τονιστεί όμως ότι αυτή συνέβαλε να δημιουργηθεί μια άλλη πραγματικότητα εικονική, τεχνητά κατασκευασμένη  που εμφανίζεται τώρα στις οθόνες του κινητού και του υπολογιστή, και είναι διαφορετική από την αληθινά υπαρκτή πραγματικότητα, που βρίσκεται εκτός οθόνης και που μέχρι τώρα γνώριζε η ανθρωπότητα. Virtual reality (VR) αποκαλείται με τον διεθνή όρο η πραγματικότητα αυτή, η οποία "ζωντανεύει" φορώντας ο άνθρωπος τα ειδικά γυαλιά ή το κράνος εικονικής πραγματικότητας προσφέροντας έτσι ψευδαισθήσεις μιας άλλης φανταστικής πραγματικότητας.  Η εμφάνιση δε των ολογραμμάτων, δηλαδή  τρισδιάστατων μορφών  πχ ανθρώπων, και ζώων με κίνηση και φωνή, κενών όμως στο εσωτερικό τους κάνουν εμφανή την εντύπωση της επαφής με αληθινά όντα, ενώ τελικά αυτά είναι μια ψευδαίσθηση! Η συνεχής παρακολούθηση τέτοιων σκηνών, που έχουν εμφανιστεί και στην αγορά με τη μορφή παιχνιδιών-game, έχει τρομερές συνέπειες για το ανθρώπινο μυαλό και σώμα, τα οποία καλούνται να προσαρμοστούν σε ένα περιβάλλον ψεύτικο και αντιδρούν ανάλογα, αφού ξεφεύγουν από την υπαρκτή πραγματικότητα των πέντε αισθήσεων μας. Σωματικά ατυχήματα, ζαλάδες, ναυτία είναι μερικές από τις συνέπειες αυτές, ενώ οι υπερασπιστές της εικονικής πραγματικότητας θεωρούν ότι θα συμβάλλει στην επιστημονική έρευνα.  

Ξέχωρα όμως από την κατασκευασμένη αυτή εικονική πραγματικότητα, προσωπικά θα ήθελα να αναφέρω  τις συνέπειες από τη συνεχή έκθεση των ατόμων μπροστά από μια οθόνη του κινητού ή του υπολογιστή. Μετά από 30 χρόνια Διαδικτύου και ενώ μια γενιά έχει ήδη μεγαλώσει αγκαλιά με τις οθόνες, πολλοί μπερδεύουν το αληθινό με το ψεύτικο, εκλαμβάνοντας το πλαστό ως αληθινό και τέλειο πρότυπο ζωής που αξίζει κάποιος να ακολουθήσει.  Οι οθόνες μονοπωλούν τον ελεύθερο χρόνο πολλών ιδίως παιδιών και εφήβων εγκλωβίζοντας τους σε μια  εικονική πραγματικότητα, η οποία συχνότατα δίνει την εντύπωση ότι αντανακλά την πραγματική εκτός οθόνης ζωή. Κάθε όμως επί οθόνης πραγματικότητα είναι πλαστή, ψεύτικη γιατί είναι κομμένη και ραμμένη πάνω στα μέτρα, στις αξίες και στα συμφέροντα αυτού που τη συναρμολογεί, τη σκηνοθετεί και την προβάλλει! Ανάλογα λοιπόν τις ιδεολογίες και τα συμφέροντα αυτών που δημιουργούν τα βίντεο, τηλεοπτικές σειρές, τηλεπαιχνίδια κλπ προβάλλονται πρότυπα ζωής συχνά "εξιδανικευμένα"  που γίνονται εύκολα πιστευτά από ανθρώπους ανώριμους, που στη συνέχεια  απογοητεύονται όμως, οργίζονται, μισούν κλπ,  όταν διαψευστούν τα όνειρα τους που στήριξαν σε τέτοια πρότυπα. Η κοσμοϊστορική σημασία λοιπόν του Διαδικτύου είναι τεράστια, ώστε αυτό να αποτελεί ορόσημο χωρίζοντας εφεξής τον ημερολογιακό χρόνο στην περίοδο πριν το Διαδίκτυο και μετά από αυτό.

 Η ψηφιακή επικοινωνία όμως γεννά επίσης κάτι που δεν είναι ορατό εκ πρώτης όψεως. Οι χρήστες την ώρα που επικοινωνούν μεταξύ τους ανταλλάσσοντας πληροφορίες, αφήνουν τα ψηφιακά αποτυπώματα τους στο Διαδίκτυο, κάτι σαν δακτυλικά αποτυπώματα,  τα οποία  αποκαλούνται «δεδομένα» ή  data και φανερώνουν τις κάθε λογής προσωπικές προτιμήσεις, ανάγκες, συμπεριφορές, στοιχεία της ταυτότητας τους. Για παράδειγμα λίγα like, σχόλια, αναρτήσεις κειμένων και φωτογραφιών αρκούν  για να συμπεράνει κανείς τις προτιμήσεις του χρήστη σε καταναλωτικά αγαθά,  πολιτικές ιδεολογίες, αισθητικές αναζητήσεις, τρόπους διασκέδασης κλπ  Πρακτικά τα δεδομένα μεταγράφονται  στα μαθηματικά που χρησιμοποιούν το δυαδικό αριθμητικό σύστημα, το αποκαλούμενο ψηφιακό, κι όχι το γνωστό δεκαδικό αριθμητικό που ξέρουμε όλοι.

Η απόκτηση των δεδομένων αυτών από τις εταιρείες που τα διαχειρίζονται αποτελεί πολύτιμο περιουσιακό στοιχείο. Τα δεδομένα είναι ο χρυσός της νέας εποχής, επειδή πάνω σε αυτά στηρίζεται η Τεχνική Νοημοσύνη για να λειτουργεί. Όσα περισσότερα δεδομένα κατέχει κάποιος τόσο η ΤΝ δουλεύει  καλύτερα, αφού έχοντας μεγαλύτερο αντιπροσωπευτικό δείγμα μπορεί να εξάγει περισσότερα και λεπτότερα συμπεράσματα για τη συμπεριφορά των χρηστών. Και σήμερα  έχουν συγκεντρωθεί ωκεανοί ολόκληροι από data, τα λεγόμενα big data, αν αναλογιστεί κανείς ότι διάγουμε το μεγαλύτερο μέρος της καθημερινότητας μας στο Διαδίκτυο ως εργαζόμενοι ή ξοδεύοντας εκεί πολύ από τον ελεύθερο χρόνο μας.  Έτσι η ΤΝ «προβλέπει»  τι θα μας προβάλλει στην οθόνη του κινητού μας ή του υπολογιστή μας καθώς πατάμε Αναζήτηση ή κάνοντας ζαπινγκ! Έτσι προκαταλαμβάνει τις επιθυμίες μας και μπορεί να μας χειραγωγεί επιβάλλοντας μας οτιδήποτε τη συμφέρει!

              Γεννάται όμως το ηθικό ερώτημα: Ποιος οφείλει να είναι ο κάτοχος των προσωπικών δεδομένων; Οι εταιρείες; Οι κυβερνήσεις; Οι διακρατικοί θεσμοί;  Εμείς οι ίδιοι ή μήπως κανένας; Και γιατί;

Η πίστη στη δύναμη των δεδομένων ή  data έκανε κάποιους να τα λατρέψουν σαν θεούς και να οραματίζονται την έλευση της τεχνοθρησκείας Νταταϊσμός :  Ο ιστορικός και φιλόσοφος Γιουβάλ Χαράρι πιστεύει ότι οι προηγούμενες θρησκείες στις οποίες πιστεύουν ακόμα οι άνθρωποι, εκφράζουν τη γεωργική φάση της ανθρωπότητας. Όταν φθάσουμε στο «Διαδίκτυο όλων των Πραγμάτων» όπου θα είναι τα πάντα επί Γης συνδεδεμένα (άνθρωποι, ζώα, φυτά, οικιακές συσκευές, μεταφορικά μέσα κι επικοινωνίας ….  και γιατί όχι και με το Σύμπαν), και θα επικοινωνούν έμψυχα κι άψυχα πχ ζητώντας το δέντρο να ποτιστεί ή φάρμακο αν αρρώστησε, τότε ο νταταϊσμός θα έχει επικρατήσει!                                                                                                                                                                                                                                                                                               

                                                                 *

                  Δεύτερον γνώρισμα της νέας εποχής, που έχει μπει  για τα καλά στη ζωή μας τις τελευταίες δεκαετίες είναι η Τεχνητή Νοημοσύνη TN  - (Artificial Intelligence, AI). Η ΤΝ είναι ένα ανώτερο σύστημα αλγορίθμων που στηρίζονται σε πλήθος Δεδομένων για να παράγουν ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Είναι μια μηχανιστική νοημοσύνη που συναντάται ενσωματωμένη μέσα σε συσκευές που αποκαλούνται «έξυπνες» κι επιτελούν μια συγκεκριμένη εργασία. Έξυπνα κινητά,  έξυπνα αυτοκίνητα,  οι έξυπνοι χάρτες της google  που σε ταξιδεύουν σε διάφορα μέρη «περπατώντας» εκεί, ιατρικές εφαρμογές κι άλλα. Αντίθετα η Ανθρώπινη Νοημοσύνη είναι πολύ πιο σύνθετη, πολύπλοκη, έχει φαντασία, δημιουργικότητα, κριτική σκέψη, ενσυναίσθηση και τελικά Συνείδηση δηλαδή επίγνωση γιατί πράττει έτσι κάθε φορά προσθέτοντας έτσι και το ηθικό βάρος στις πράξεις της. Η  Τεχνητή Νοημοσύνη όμως είναι μηχανιστική, έχει παρωπίδες και βλέπει όσο της επιτρέπουν τα δεδομένα που χρησιμοποιεί. Μπορεί όμως να επεξεργάζεται με άπιαστες υψηλές ταχύτατες χιλιάδες δεδομένα ταυτόχρονα -κάτι που κανένα άτομο ή ομάδα με ανθρώπινη νοημοσύνη δεν προλαβαίνει να κάνει- και να παράγει έτσι άμεσα απτά αποτελέσματα, με ανυπολόγιστες συνέπειες για τη Φύση, τον Άνθρωπο, την Κοινωνία. Απειλεί μάλιστα ότι μπορεί να ξεπεράσει την Ανθρώπινη Νοημοσύνη και να αφανίσει πληθώρα σημερινών επαγγελμάτων! Γι' αυτό οι εντολές που της δίνουμε μέσω των αλγορίθμων πρέπει να είναι πολύ ακριβείς και σαφείς διαφορετικά δεν θα μπορούμε να τη σταματήσουμε και να την ελέγξουμε!

                                                              *

                      Τρίτο γνώρισμα του νέου κόσμου, που έρχεται, είναι η Γενετική Μηχανική. Σε αυτήν τη νέα εποχή, που μας έλαχε να ζήσουμε, έχει δημιουργηθεί μια καινούργια επαναστατική επιστήμη, η  Γενετική η οποία έχει  φθάσει στην καρδιά της έμβιας ύλης, εκεί  απ’ όπου αυτή ξεκινά, (γεννιέται>γενετική) η νέα ζωή! Αυτή ερευνά τον πυρήνα του κυττάρου που περιέχει τα γονίδια που είναι οι φορείς της κληρονομικότητας,  και τα οποία γονίδια έχουν τη μορφή της διπλής έλικας του DNA . Κοσμοϊστορικό γεγονός και πιο μεγάλο ακόμα η Γενετική Μηχανική η οποία μπορεί να επεμβαίνει στα γονίδια και να μεταφέρει γενετικό υλικό από έναν οργανισμό σε κάποιον άλλον, να αφαιρεί ελαττωματικά γονίδια, τροποποιώντας τις λειτουργίες του οργανισμού! Μάλιστα  η μέθοδος CRISP που ανακαλύφθηκε το 2013 και πήραν οι δημιουργοί της το βραβείο Νόμπελ 2020, έχει επέμβη  σε γονίδια ατόμων κι έχει θεραπεύσει περίπτωση μεσογειακής αναιμίας και διαβήτη! Το αισιόδοξο σενάριο είναι να γιατρευθούν ανίατες και κληρονομικές ασθένειες και να επιμηκυνθεί το προσδόκιμο όριο ζωής!  Το εφιαλτικό όμως να σχεδιαστεί εκ νέου ο άνθρωπος κατά παραγγελία με τα χαρακτηριστικά του σώματος που κάποιοι επιθυμούν ή να καταλήξουν στην ευγονική, ή ακόμα  να «θεραπεύσουν  το θάνατο»! Από τη φυσική επιλογή των εμβίων όντων που χρειάζεται αιώνες  για να συμβεί, όπως ανακάλυψε ο Δαρβίνος,  φθάσαμε στην ανθρώπινη τεχνική επιλογή, που με τη θέληση μας θα επιδιώξουμε να δημιουργηθεί ο υπεράνθρωπος ! Ήδη κάποιοι πάμπλουτοι της Γης  χρηματοδοτούν τις έρευνες αυτές σε γενετικά εργαστήρια! Μπορείτε να φανταστείτε το μέλλον του ανθρώπου, αν  δημιουργήσουμε επάλληλες γενιές μεταλλαγμένων ανθρώπων, 1^η ,  2^{η, ,} 3^η.  κοκ,  οι οποίες θα παντρεύονται τους;

Στις τρείς αυτές τεχνολογικές ανακαλύψεις  Διαδίκτυο, Τεχνητή Νοημοσύνη, Γενετική Μηχανική βρίσκεται το θερμοκήπιο της νέας κοσμογονίας που εκκολάπτεται το μέλλον της ανθρωπότητας, αναφέρει ο συγγραφέας, πλέοντας όμως σε αχαρτογράφητους  ορίζοντες, παρόλο που και άλλες επιστήμες, όπως  εξερεύνηση του Διαστήματος, τρισδιάστατη εκτύπωση πραγμάτων αναπτύσσονται ραγδαία.

                                            *                  *                      *

  ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ & ΤΕΧΝΗΤΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ

Στη συνέχεια ο συγγραφέας εστιάζει το φακό του στη Φιλοσοφία της Τεχνολογίας που τη θεωρεί ασπίδα προστασίας απέναντι σε αυτόν τον νέο κόσμο που υπόσχεται θαύματα αλλά και απειλεί να παρασύρει τα πάντα στο διάβα του. Η φιλοσοφία είναι η γενική επιστήμη που εποπτεύει όλες τις άλλες επιστήμες και προσπαθεί να ερμηνεύσει τον κόσμο συνολικά, κι αυτό την καθιστά κατάλληλη  για  να προσδιορίσει τα ηθικά όρια μέσα στα οποία οφείλει να κινηθεί ο άνθρωπος για να χρησιμοποιήσει αυτή τη συγκλονιστικά καινοτόμα γνώση. Η τεχνολογική ανάπτυξη δεν προοικονομεί το τέλος της φιλοσοφίας, όπως κάποιοι ισχυρίζονται αλλά την αναγέννηση της, διότι στον πολύπλοκο κόσμο που αναδύεται, είναι απαραίτητη πιο πολύ από ποτέ. Κάτω από το φως αυτών των νέων γνώσεων αποκαλύπτονται πτυχές του νέου κόσμου αλλά και κάτω από τις σκιές του αποκρύβονται πτυχές  που το σκιάζουν. Τα αιώνια ερωτήματα της φιλοσοφίας στην Οντολογία, στη Γνωσιολογία και στην Ηθική που αναζητούν αντιστοίχως την αλήθεια για το: πώς δημιουργήθηκε ο Κόσμος, πως είμαστε σίγουροι ότι κατακτήσαμε την αλήθεια αυτή, και πώς καθορίζουμε την «Τέχνη του ευ ζην», για την ευημερία κι ευτυχία του ανθρώπου, τα ερωτήματα αυτά λοιπόν παραμένουν πάντα επίκαιρα. Τι σημασία έχει να αναπτυχθεί η Τεχνική Νοημοσύνη, το Διαδίκτυο όλων των Πραγμάτων, η Γενετική Μηχανική, αν δεν οδηγήσουν στην ευημερία των ανθρώπων και των υπολοίπων έμβιων όντων; αναρωτιέται ο συγγραφέας.

 Και ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ον επί γης που έχει μέριμνα για το Είναι του κόσμου. Κι αν αυτή η μέριμνα στην αρχαιότητα περνούσε μέσα από την αναζήτηση της αλήθειας του   φυσικού κόσμου, στο μεσαίωνα μέσα από το Θεό που έπλασε τον κόσμο, στα νεότερα χρόνια περνά μέσα από τον άνθρωπο και την τεχνολογία του που τον κάνει να αισθάνεται παντοδύναμος επί γης. Σε αυτό το σημείο ο συγγραφέας επικαλείται το φιλόσοφο Μάρτιν Χαϊντέγκερ, από τους ιδρυτές της Φιλοσοφίας της Τεχνολογίας  κατά τον 20^ου αιώνα και ο οποίος προχώρησε στην οντολογική διάσταση της. Η τεχνολογία αποτελεί αξεχώριστο κομμάτι της ανθρώπινης ύπαρξης, διότι η επινόηση της χάρη στη λογική του, του έδωσε τη δυνατότητα να επιβιώσει επί γης. Η ετυμολογία της λέξης τεχνο-λογία επιβεβαιώνει αυτό. Το να καταγγέλλει κάποιος την τεχνολογία είναι σαν να καταγγέλλει τον ίδιο του τον εαυτό. Χωρίς αυτή ο άνθρωπος δεν θα ξεχώριζε από τον χιμπατζή.

 Η δράση της τεχνολογίας όμως μεταμορφώνει τον ψυχισμό του ανθρώπου και τον τρόπο που αντιλαμβάνεται τη ζωή. «Ο μέγας κίνδυνος της τεχνολογίας είναι να αποξενώσει τον άνθρωπο από το Είναι του, το βαθύτερο νόημα της ύπαρξης του και να τον οδηγήσει σε μια μονοδιάστατη, επιδερμική κι αδιέξοδη επαφή με τον εαυτό του». Κι αυτό το νόημα δεν μπορεί να το βρει μέσα από τη λογική αλλά μέσα από το βίωμα προτάσσοντας έτσι την πράξη έναντι της θεωρίας. Αυτή η τεχνολογική νοοτροπία, τον εμποδίζει όμως να κατανοήσει άλλες προβιομηχανικές νοοτροπίες,  κι αποτελεί και την αχίλλειο φτέρνα του, διότι τον κάνει να πιστεύει ότι θα είναι για πάντα παντοδύναμος.

 Κατά το πρώιμο στάδιο της τεχνολογίας. αυτή τον βοήθησε να παράγει ενέργεια από ανεμόμυλους, υδρόμυλους, ατμό δημιουργώντας έτσι κίνηση. Αργότερα στη βιομηχανική εποχή η ενέργεια παράγεται  με τη χρήση των ορυκτών καυσίμων δημιουργώντας τον ηλεκτρισμό, ο οποίος εκτελεί μεν πληθώρα εργασιών αλλά το τίμημα  για τον πλανήτη μας είναι η κλιματική κρίση.  Στο νέο λοιπόν κόσμο που αναδύεται η ενέργεια – που αναζητά επειγόντως νέες πηγές, ανανεώσιμες ή υδρογόνο - χρησιμοποιείται  για να παράγει κάτι αδιανόητο, τη  σκέψη μέσα από την τεχνητή νοημοσύνη! Πώς ο άνθρωπος λοιπόν να μη πιστέψει ότι έγινε παντοδύναμος! Η πιθανή  όμως στέρηση ή έλλειψη της ενέργειας θα τον ξυπνήσει από την ψευδαίσθηση της παντοδυναμίας του!  

 Ο συγγραφέας κάνει μάλιστα μια μικρή αναδρομή στην ιστορία της  τεχνολογίας τονίζοντας ότι αυτή δεν είναι μόνο η κατασκευή εργαλείων αλλά και η επίγνωση της χρήσης τους από τα πρώτα κιόλας λίθινα εργαλεία μέχρι τον τροχό, τη χρήση φωτιάς κ.ο.κ Οι μεγάλες μάλιστα τεχνολογικές εφευρέσεις αποτέλεσαν κοσμοϊστορικά γεγονότα που σημάδεψαν το πέρασμα σε άλλους πολιτισμούς. Για παράδειγμα με την ανακάλυψη της φωτιάς περάσαμε από την εποχή του λίθου στην εποχή των μετάλλων, με την ανακάλυψη της γραφής -που διασώζεται χάρη σε αυτή το ιστορικό παρελθόν- περάσαμε από την Προϊστορία στην Ιστορία , με την ανακάλυψη της τυπογραφίας στη μαζική διάδοση της γνώσης στα Νεωτερικά χρόνια, με την ανακάλυψη των αυτόματων μηχανών και του ηλεκτρισμού στην Βιομηχανική εποχή, με την ατομική  βόμβα στην πυρηνική εποχή.          

Είναι όμως μέσα στη φύση της τεχνολογίας να περιέχει και κινδύνους, τους οποίους ο άνθρωπος ανακαλύπτει κατά τη χρήση της. Ο μύθος του Προ-μηθέα εκφράζει ωραιότατα την αξία της χρήσης της φωτιάς, αυτού του θεϊκού δώρου που έκλεψε από το Δία και τη χάρισε στους ανθρώπους αλλά και την τιμωρία που υπέστη για την τόλμη του αυτή  από το Δία! Ο μύθος επίσης  του αδελφού του Επι-μηθέα και της γυναίκας του της Πανδώρας που άνοιξε το κουτί που της χάρισε και από τότε σκορπίστηκαν όλα τα δεινά στον κόσμο, εκφράζει την άλλη όψη του νομίσματος, όταν ο άνθρωπος δεν προ-νοεί αλλά σκέπτεται εκ των υστέρων τις συνέπειες των τεχνολογικών πράξεων του.

                                                                    *

Αυτό που με εξέπληξε όμως είναι οι ταχύτατοι ρυθμοί που αναπτύσσεται η τεχνολογία όταν φτάσει στην καμπύλη ανάπτυξης της και ειδικότερα στο σημείο καμπής της, Μελετώντας την εξέλιξη της τεχνολογίας στο χρόνο, οι σημερινοί ειδικοί επιστήμονες είναι σίγουροι ότι αυτή αναπτύσσεται κατά γεωμετρική πρόοδο, διπλασιάζοντας κάθε φορά την τελευταία τιμή στην οποία  φθάνει πχ  2,4,8,16,32, 64, 128, 256 κ.ο.κ μέχρι που φθάνει σε ένα σημείο καμπής και μετά στην τρίτη φάση της εξελίσσεται ευθύγραμμα ανοδικά μόνο. Η Τεχνολογία σήμερα έχει περάσει την πρώτη φάση της με τους χαμηλούς επίπεδους ρυθμούς της ( αρχαιότητα, Μεσαίωνας), έχει μπει στην δεύτερη φάση της Βιομηχανικής ανάπτυξης  που έχει αρχίσει να καμπυλώνει και προχωρά προς το σημείο καμπής της. Γι αυτό η ανάπτυξη της τα τελευταία 100 χρόνια [Μέσα μεταφοράς (αεροπλάνα…), Μέσα επικοινωνίας (ραδιοφωνο τηλεόραση, Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης), κινηματογράφος, έρευνα Διαστήματος και Ταξίδι στο Φεγγάρι, κομπιούτερ και διαδίκτυο, Τεχνητή Νοημοσύνη Φανταστείτε τι σαρωτικές αλλαγές πρόκειται να επιφέρει αυτή μέσα σε λίγα χρόνια, αν δεν συμβεί κάτι να ανακοπεί η ανάπτυξη της !!Τρόμος με πιάνει, αν αυτή δεν μπορεί να ελεγχθεί προς όφελος του ανθρωπότητας σε συνδυασμό μάλιστα και με την κλιματική κρίση.   

                                                                      *

Εστιάζοντας τώρα στην Τεχνητή Νοημοσύνη και  με το Λόγο, που αυτή παράγει,  επηρεάζει ήδη  πλήθος επιλογών μας, όπως ποια ταινία θα δούμε από όσες μας προτείνει η ψηφιακή πλατφόρμα Νετφλιξ, η ποιο τραγούδι και μουσική από το Υου Tube, τι προτείνει η Amazon να αγοράσουμε κλπ. Ακόμα  ο λόγος της τεχνητής νοημοσύνη γίνεται ο ψηφιακός σύμβουλος μας για δύσκολες προσωπικές αποφάσεις  όπως επιλογή επαγγέλματος, συντρόφου, γάμου, κόμματος και ψήφου … για τον απλούστατο λόγο ότι μας αυτή μας «ξέρει» πολύ καλύτερα απ’ ότι εμείς τον εαυτό μας, αφού έχει επεξεργαστεί τόσα πολλά δεδομένα μας!!   Μήπως έτσι καταργείται η ελεύθερη βούληση του ανθρώπου; Μήπως έτσι η χειραγώγηση γίνεται πανεύκολα; Τελικά η αυτογνωσία, το αρχαίο «γνώθι σαυτόν» του Σωκράτη θα αναδύεται  από το έμψυχο σώμα του χόμο σάπιενς ή από τα άψυχα είδωλα της ΤΝ;

Μόλις ένα χρόνο τώρα από το Δεκέμβρη του 2θ22 έχει δημιουργηθεί μια νέα κατηγορία ΤΝ που αφορά τη Γλώσσα και την παραγωγή κειμένων. Το πρόγραμμα   ChatGPT, μέσα σε λίγα λεπτά μπορεί να παράγει λόγο, όπως άρθρα εφημερίδων, δοκίμια, διηγήματα, ποιήματα κλπ. Η εφαρμογή αυτή έχει αναστατώσει πολιτικούς, διανοούμενους, επιστήμονες από διάφορα κράτη της Γης γιατί η διάκριση μεταξύ Λόγου προερχόμενου από ΤΝ ή από συγκεκριμένο άνθρωπο με ονοματεπώνυμο είναι πολύ δυσχερής και έτσι διακυβεύεται η Αλήθεια των πραγμάτων! Και χωρίς αλήθεια  για πού βαδίζει η ανθρωπότητα.

 

ΤΑ 4  ΚΥΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ ΠΟΥ ΕΡΧΟΝΤΑΙ

Η τεχνητή νοημοσύνη επιταχύνει το μέλλον με την εκθετική γεωμετρική της ανάπτυξη. Μάλιστα λένε ότι μέχρι το τέλος του 20ου  αιώνα θα συμβούν χιλιάδες αλλαγές που θα εμφανίζονται κατά κύματα  και θα κτυπούν την ανθρωπότητα σύμφωνα με την παρακάτω σειρά εμφάνισης τους,

Το πρώτο  κύμα: Θα επηρεάσει την Αγορά εργασίας 

Πλήθος από παραδοσιακά επαγγέλματα, όπως γραμματείς, εκπαιδευτικοί, δικαστές, γιατροί, πωλητές, λογιστές, οδηγοί, μουσικοσυνθέτες και ζωγράφοι θα περιοριστούν και θα χαθούν, αφού οι εργασίες τους θα εκτελούνται από την Τεχνική Νοημοσύνη, η οποία θα δίνει συμβουλές ιατρικές, θα απονέμει δικαιοσύνη, θα εκπαιδεύει, θα συνθέτει μουσική και εικαστικά έργα κλπ. Ο homo Sapiens μετατοπίζεται από το επίκεντρο στο περιθώριο της επαγγελματικής αγοράς, αφού οι έξυπνες μηχανές έχουν και το πλεονέκτημα ακόμα να εργάζονται 24 ώρες το 24ωρο, 7 ημέρες την εβδομάδα, χωρίς να διαμαρτύρονται και να απεργούν! Η μεσαία τάξη, δημιούργημα περίπου του τελευταίου αιώνα συρρικνώνεται μέχρι που εξαφανίζεται, στρατιές ανέργων δημιουργούνται μέχρι που οι μαζικοί πληθυσμοί κάθε χώρας μετατρέπονται σε μια «άχρηστη» τάξη σύμφωνα με τον Χαράρι, αφού το σύστημα δεν θα τους έχει ανάγκη ούτε ως εργαζόμενους ούτε ως πολίτες, ούτε ως στρατιώτες! Όταν οι μηχανές της ΤΝ ξεπεράσουν τη δύναμη του σώματος και του νου του ανθρώπου, τι θα απομείνει να κάνει ο άνθρωπος ;

 Η Κριστιν Λαγκάρντ του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου επισημαίνει ότι σε μια τέτοια περίπτωση πιθανόν να ακολουθήσει η Εποχή του μεγάλου Θυμού με μαζικές εξεγέρσεις των λαών και καταστροφές! Άλλοι ισχυροί της Γης προτείνουν τη χορήγηση ενός Παγκόσμιου ελαχίστου εισοδήματος για τις ογκώδεις μάζες των ανέργων της άχρηστης τάξης!  Εφιαλτικά σενάρια για το μέλλον, αρκεί η παγκόσμια οικονομική ελίτ  να διαχειρίζεται την εξουσία στον πλανήτη! Αλίμονο, ο μύθος του Πύργου της Βαβέλ πάντα επίκαιρος, για όσους ονειρεύονται να φτάσουν το Θεό!

Το δεύτερο κύμα : κτυπά τη Δημοκρατία

Το δεύτερο κύμα της ΤΝ θα κτυπήσει το πολίτευμα της Δημοκρατίας.  Η πίεση που δέχεται η φιλελεύθερη Δημοκρατία από τα big data είναι τεράστια. Το κέντρο λήψης αποφάσεων θα μετατοπιστεί από τον Sapiens στους αλγορίθμους, που η Τεχνητή Νοημοσύνη χρησιμοποιεί. Η ψηφιακή τεχνολογία τρέχει με εκθετικούς ρυθμούς και η Δημοκρατία με ανθρώπινους, κι αυτοί οι δυο ρυθμοί είναι ασύμμετρα άνισοι. Η ΤΝ φέρνει τη Δημοκρατία ενώπιον μιας πρωτόγνωρης δοκιμασίας. Στο Νταβός ετέθη το ερώτημα, αν στις εκλογές που θα διεξαχθούν το 2024 σε 40 χώρες του πλανήτη κι αφορά 4 δις ανθρώπους, η ΤΝ μπορεί να αλλοιώσει την ελεύθερη βούληση των πολιτών.

            Ο συγγραφέας φέρνει ως παραδείγματα πολιτικής χειραγώγησης το Brexit  και την εκλογή του Τραμπ ως προέδρου των ΗΠΑ. Συγκεκριμένα περιγράφοντας την εκλογή του Τραμπ το 2016 αναφέρει ότι η Κέμπριτζ  Αναλύτικα   χρησιμοποίησε τα δεδομένα που της παρείχε (πούλησε;)  ο ιδρυτής του   Facebook Ζάκενμπεργκ Με βάση αυτά εντόπισε ποιοι ήταν οι αναποφάσιστοι ψηφοφόροι και ύστερα τους έστρεψε να ψηφίσουν τον Τραμπ. Αυτό το κατάφερε  προβάλλοντας στις οθόνες των κινητών μόνο των αναποφάσιστων τα fake news, που ήθελαν ακριβώς να ακούσουν οι αναποφάσιστοι! Ο δε Τράμπ βέβαια ήταν ο ενορχηστρωτής της χειραγώγησης αυτής και στην προεκλογική του εκστρατεία μιλούσε για όσα άρεσαν στους αναποφάσιστους  (που αυτοί σχολίαζαν θετικά ή κτυπούσαν like) χειραγωγώντας  έτσι το αναποφάσιστο κοινό! Το θέμα αυτό όμως αργότερα αποκαλύφθηκε και ο ισχυρός Ζάκενμπεργκ εκλήθη και απολογήθηκε στο Αμερικάνικο Κογκρέσο  ως κατηγορούμενος  αλλά η τιμωρία του ήταν η πτώση της  μετοχής του Facebook. Αν και ζητήθηκε η φυλάκιση του και άλλες αυστηρές ποινές δεν μπόρεσαν να επιβληθούν όχι λόγω του αμύθητου πλούτου του αλλά λόγω κενού που υπήρχε στην ποινική νομοθεσία των ΗΠΑ, η οποία ακολουθεί πάντα καθυστερημένα τις τεχνολογικές εξελίξεις της ΤΝ, που προπορεύονται!! Τι έγκλημα να δικαστεί, αφού δεν είχε καταγραφεί ως τέτοιο, και η Νομοθεσία δεν μπορούσε να το προβλέψει και να λάβει τα μέτρα της;

Το ερώτημα που τίθεται λοιπόν είναι: Μπορεί η Δημοκρατία να επιβιώσει της   υψηλής τεχνολογίας του 21^ου αιώνα;

Η ελευθερία ως πολιτική αξία έχει αποδειχτεί το καλύτερο ιδεολογικό θεμέλιο του φιλελευθερισμού και θεωρείται αυτονόητη κατά τον τελευταίο αιώνα.  Αναγκαίο όμως να γίνει μια διάκριση μεταξύ της πολιτικής και της φιλοσοφικής έννοιας  της ελευθερίας για να μη συγχέονται οι όροι. Η έννοια της ελευθερίας φιλοσοφικά έχει εκφραστεί είτε ως ντετερμινισμός (απουσία ελευθερίας βούλησης) είτε ως ιντετερμινισμός (ύπαρξη ελευθερίας βούλησης) είτε ως σκεπτικισμός (όπου γενετικοί και κοινωνικοί παράγοντες περιορίζουν μεν την ελευθερία βούλησης αλλά ο άνθρωπος από την άλλη ως λογικό ον έχει την ελευθερία επιλογής.)

Ανεξάρτητα λοιπόν από τη φιλοσοφική θεώρηση της λέξης η πολιτική ελευθερία έχει τεράστια πρακτική αξία. Ως ελευθερία λόγου και πληροφόρησης καλλιεργεί στο άτομο τη γνώση, την αυτογνωσία και τη συνείδηση. Η ελευθερία επίσης επιτρέπει σε κάποιον να διαλέγεται με τους συμπολίτες του, να αναζητά την αλήθεια και να παίρνει αποφάσεις για τις συνθήκες ζωής του. Έτσι η ελευθερία τον καθιστά υπεύθυνο για τις επιλογές του, διαφορετικά θα έμοιαζε με ζώο. Εδώ ακριβώς όμως βρίσκεται και το αδύναμο σημείο της Δημοκρατίας: η αδιαφορία, ή άγνοια, η αποχή αφήνουν χώρο στον αυταρχισμό, στη βία, στην τεχνοκρατία που μια παγκόσμια ελίτ προσπαθεί να τα επιβάλλει για τα δικά της  συμφέροντα.

Μια δημοκρατική Πολιτεία για την αυτοπροστασία της ενδιαφέρεται να θεσμοθετεί νόμους που θα προστατεύουν τους πολίτες της κι όχι τους λίγους, Για παράδειγμα γύρω επείγει ο ηθικός προγραμματισμός των αλγορίθμων της ΤΝ (δες επόμενο κεφ.), ο έλεγχος της ψηφιακής παρακολούθησης που αναγνωρίζει πρόσωπα από κάμερες, ο έλεγχος της γενετικής παρέμβασης, της βιομετρικής καταγραφής μέσω της συλλογής δεδομένων από το DNA κλπ

Μια νέα εκπαιδευτική πολιτική πρέπει να  εφαρμόζεται στο εξής, η οποία θα πρέπει να περιλαμβάνει και το μάθημα της Φιλοσοφίας της Τεχνητής Νοημοσύνης

 

Τρίτο κύμα: Ηθικός προγραμματισμός της τεχνητής νοημοσύνης 

Ο Έλεγχος της ΤΝ είναι το πιο σημαντικό ζήτημα για να μη μας ξεφύγει και αρχίσει να λειτουργεί σε βάρος του ανθρωπίνου είδους. Συχνά ακούμε ότι ο έλεγχος εξαρτάται από το ποιος κατέχει τα δεδομένα, πώς  τα χρησιμοποιεί και τελικά τί είδους προγράμματα ΤΝ δημιουργούνται. Πριν φτάσουμε όμως εκεί προηγείται η εγκατάσταση των ηθικών αξιών μέσα στους  αλγορίθμους για να μπορεί η ΤΝ να λειτουργεί εύρυθμα για τις κοινωνίες. Το γεγονός αυτό με εξέπληξε πολύ. Η αλήθεια είναι ότι δεν είμαι προγραμματίστρια αλλά  οι ηθικές αξίες να  μεταγράφονται κι αυτές σε αλγορίθμους; Και βέβαια απαντούν, αφού πίσω από τους μαθηματικούς αλγόριθμους βρίσκονται προτάσεις, απόψεις ανθρώπων,  Στο ψηφιακό αριθμητικό σύστημα όλα είναι δυνατά. Από τη στιγμή μάλιστα που πληροφορήθηκα ότι και βιο-χημικά δεδομένα της βιο-λογίας μεταγράφονται σε αλγορίθμους παντρεύοντας έτσι την οργανική ύλη με την ανόργανη, τί να πω; Κάτι τέτοιο δεν έχει ξανασυμβεί στη Φύση!!

Για να επανέλθουμε όμως  στο θέμα μας, το βασικό ερώτημα που απασχολεί τους ειδικούς  είναι: Ποιον ηθικό κώδικα εγκαθιστούμε στους αλγορίθμους;  

Οι ηθικές αξίες αλλάζουν στο χρόνο, στο χώρο, και ανάλογα την προσωπικότητα του καθενός, αν και υπάρχουν κοινές πανανθρώπινες αξίες. Ποιος λοιπόν είναι ο κατάλληλος ηθικός κώδικας; Αυτός που πηγάζει από τη λογική ή το συναίσθημα ή και από τα δυο; Και μη ξεχνούμε ότι οι ηθικές αξίες είναι αφηρημένες έννοιες που χρειάζονται λεπτομερή αποσαφήνιση για να μην υπάρχουν παρανοήσεις. 

 Παραδείγματα:

1^Ο Ας υποθέσουμε ότι ένα «έξυπνο» αυτοκίνητο κινείται στο δρόμο και είναι προγραμματισμένο να επιλέξει μεταξύ δυο ή τριών περιπτώσεων για να αποφύγει τυχόν δυστύχημα: να παρακάμψει δεξιά στον παράδρομο πέφτοντας πάνω στους τρεις πεζούς που περπατούν εκεί; Ή να στρίψει αριστερά πέφτοντας σε έναν πεζό που βρίσκεται εκεί; Ή ακόμα να συνεχίσει ευθεία και να σκοτωθεί ο επιβάτης του; εσείς θα αγοράζατε ένα τέτοιο «έξυπνο» αυτοκίνητο;

2^ο Δίνεται η εντολή στην ΤΝ «Κάνε τον άνθρωπο ευτυχισμένο» Η γενίκευση Της εντολής αυτής είναι ασαφής γι αυτό απαιτείται η ακριβής εννοιολόγηση των λέξεων ευτυχισμένο ( τι εννοείς; Με ποιο τρόπο;)

Ο συγγραφέας πιστεύει ότι για τον ηθικό προγραμματισμό των αλγορίθμων χρειάζεται η επιστήμη της πληροφορικής να συνεργαστεί με την Φιλοσοφία, η οποία πρέπει να αποτελέσει βασικό μέρος των σπουδών στην επιστήμη των υπολογιστών. Κι αυτή η συνέργεια πρέπει να ξεκινήσει αρκετά νωρίς διαφορετικά θα προκύψουν προβλήματα ασυνεννοησίας με όλα τα επακόλουθα της. Οι προγραμματιστές της ΤΝ μετατρέποντας  ηθικές έννοιες και ηθικά ζητήματα σε αλγορίθμους φτιάχνουν έτσι μια νέα παγκόσμια γλώσσα προγραμματισμού της νέας παγκόσμιας εποχής.

 

Τέταρτο Κύμα: Υπερανθρωπισμός και Μετανθρωπισμός

Πριν εμφανιστεί στον πλανήτη Γη ο Homo Sapiens περί το 250.000 χρόνια π.Χ έζησαν κι άλλα είδη του «ανθρωπίνου» γένους, γνωστοί ως ο άνθρωπος του Νεαντερτάλ και ως homo erectus επειδή  σηκώθηκε και περπάτησε στα δυο του πόδια. Αυτά όμως τα είδη ήταν επακόλουθο  της Φυσικής Εξέλιξης του ανθρωπίνου γένους, που διήρκεσε εκατομμύρια χρόνια μέχρι να φτάσουμε στον  Sapiens, τον άνθρωπο με Λογική Σκέψη, την κορωνίδα της Δημιουργίας.

Τώρα όμως η υψηλή Τεχνολογία της Γενετικής Μηχανικής  καυχιέται ότι θα ξεγεννήσει τον Υπεράνθρωπο κόβοντας τον ομφάλιο λώρο από τη Φυσική Εξέλιξη και τον Σάπιενς επεμβαίνοντας στη σωματικότητα του!  Πού ξανακούσθηκε; Βέβαια όταν παρουσιάστηκε η ευγονική στον 20^ο αιώνα φιλοδόξησε κι αυτή να φτιάξει τον ωραίο άνθρωπο με αποκορύφωμα το ναζισμό και τον Χίτλερ που σχεδίαζαν τη δημιουργία της ιδανικής  Αρίας φυλής!

Ο υπερανθρωπισμός έχει στόχο, λεει,  να αναβαθμίσει τον άνθρωπο σε 4 επίπεδα: σωματικά, συναισθηματικά, διανοητικά, ηθικά δηλαδή επιδιώκουν με διάφορα εμφυτεύματα στο σώμα, παροχή χημικών «αντικαταθλιπτικών»  και αλλαγή ακόμα  του DNA να βελτιώσουν  όχι μόνο τις σωματικές και διανοητικές ικανότητες αλλά   να  χαρίσουν  στον υπεράνθρωπο μια «χημική» ευτυχία. Φιλοδοξούν να επιμηκύνουν τη ζωή ως τα 180 χρόνια για τη μεθεπόμενη γενιά και να «θεραπεύσουν» το θάνατο επιμηκύνοντας τον συνεχώς! Εξάλλου οι αλλεπάλληλες επεμβάσεις στα γονίδια μας μπορούν να γεννήσουν μέσα σε λίγες γενιές ένα νέο ανθρώπινο είδος ισχυρότερο στην ευφυία και στο σώμα αλλά απρόβλεπτο στην συμπεριφορά του, και ίσως καταστροφικό για τον Sapiens!    

Ο υπερανθρωπισμός αποτελεί ένα από τα σημαίνοντα τεχνολογικά και ιδεολογικά ρεύματα του καιρού μας, που ξεκίνησε από τη Σίλικον Βάλλεϋ  και το ΜΙΤ στις ΗΠΑ, εκεί που εργάζονται πυρετωδώς στα εργαστήρια τους πλήθος τεχνολόγων, προγραμματιστών, κοινωνιολόγων κι ιστορικών  κάτω από την επίβλεψη  δισεκατομμυριούχων  που τους χρηματοδοτούν αφειδώς! Εκπρόσωποι του κινήματος αυτού οι Νικ Μπόστρομ, Γιουβάλ Χαράρι, Τζέιμς Χαγκς, Ρέι Κουρτσβάιλ, Πιρς και άλλοι.Το κίνημα αυτό έχει ιδρύσει την Παγκόσμια Ένωση Υπερανθρωπιστών που έχει μετονομαστεί σε Ανθρωπότητα+ και την Επιθεώρηση Μετανθρωπιστικών Σπουδών στην Πενσυλβάνια των ΗΠΑ. 

                                                                      *

Ο Μετάνθρωπος, αν και συχνά συγχέεται με τον Υπεράνθρωπο, είναι εξέλιξη του και κανείς δεν μπορεί να τον φανταστεί σήμερα. Η εμφάνιση μιας υπερ-ευφυούς Τεχνητής Νοημοσύνης  όμως θα είναι μια τεχνολογική Μοναδικότητα (Singularity) που αναμένεται μετά το σημείο καμπής  της διαρκώς επιταχυνόμενης τεχνολογικής εξέλιξης, και  η οποία μπορεί να συμβεί μέσα στον 21^ο αιώνα, μπορεί και όχι.

             Πολύπλευρη και μεγάλη κριτική έχει ασκηθεί κατά του υπερανθρωπισμού  μιλώντας για μια σύγχρονη ευγονική. Για μια βιο-μηχανία που μηχανεύει τη βιο-λογία  με  τις παρεμβάσεις και αναβαθμίσεις της με στόχο να καταλάβει εκτεταμένα την παγκόσμια οικονομική αγορά. Απευθύνονται λοιπόν στην αναβάθμιση των υγιών ανθρώπων που είναι εκατομμύρια περισσότεροι από τους ασθενείς. Σχεδιάζουν σώματα, εγκεφάλους, κατά παραγγελία ανθρώπους … ως προϊόντα μιας νέας οικονομίας του πλανήτη, πολύ πιο κερδοφόρας από το πετρέλαιο και το χρυσό! Και δυστυχώς είναι δύσκολη η χαλιναγώγηση της ανάπτυξης της βιο-τεχνολογίας και Γενετικής Μηχανικής, επειδή αυτές αναπτύσσονται και για θεραπευτικούς σκοπούς, τα όρια των οποίων δεν είναι ευδιάκριτα.   

Κι ο απλός αναγνώστης φρίττει με όσα ακούει. Τρέλα, παραλογισμός, Ύβρις! Η λύτρωση κινείται μόνο στην ίαση  θανατηφόρων ασθενειών, χρόνιων και κληρονομικών!     

 

Η ΑΠΟΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΚΛΗΣΗ

 Στη νέου τύπου πραγματικότητα που προβάλλει στην αυγή της 3^ης χιλιετίας μ.Χ που ποτέ κανείς δεν ανέμενε να μεταμορφώνεται σαρωτικά  ο κόσμος μέσα σε τόσο λίγο χρονικό διάστημα ο συγγραφέας τονίζει ότι το επίμαχο δεν θα είναι οι σχέσεις μεταξύ εθνών ή και εταιρειών αλλά οι σχέσεις μεταξύ των Homo Sapiens από τη μια και της Τεχνικής Νοημοσύνης με τους  μεταλλαγμένους  sapiens από την άλλη. Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ καλείται τώρα να παίξει σημαντικότατο ρόλο προετοιμάζοντας παιδιά, εφήβους κι ενήλικες να επιβιώσουν σε αυτόν τον κόσμο. Αν στις γεωργικές κοινωνίες η εκπαίδευση προετοίμαζε εμπειρικά τους ανθρώπους να γίνουν γεωργοί, κτηνοτρόφοι, αλιείς , τεχνίτες και στις πρώτες βιομηχανικές να γίνουν εργάτες, ηλεκτρολόγοι, λογιστές, δάσκαλοι, νομικοί, δημοσιογράφοι και τόσα άλλα παρέχοντας υπηρεσίες  στους συνανθρώπους τους, στην νέα εποχή της τεχνικής νοημοσύνης που θα αντικαταστήσει τα επαγγέλματα αυτά, τι θα είναι ωφέλιμο να μαθαίνουν τα παιδιά;

Το ζητούμενο δεν θα είναι να αποστηθίζουν πληροφορίες κι απαντήσεις αλλά να μάθουν «πώς να μαθαίνουν» θέτοντας τις κατάλληλες ερωτήσεις γύρω από το θέμα που τους απασχολεί. Να κινητοποιούν με τις απορίες τους το νου και τα συναισθήματα τους και τελικά να οδηγούνται έτσι στην καλλιέργεια των γενικών δεξιοτήτων – ικανοτήτων τους (διεθνώς  soft scills). Οι βασικές δεξιότητες-ικανότητες είναι: α. φιλομάθεια β. κριτική σκέψη γ. δημιουργικότητα δ. οργανωτικότητα ε. συναισθηματικές δεξιότητες όπως επικοινωνία, συναισθηματική ηρεμία, ενσυναίσθηση. Ο δάσκαλος δεν θα μονολογεί από την έδρα αλλά θα ερευνά μαζί με το μαθητή μέσα από έναν ελεγχόμενο κι όχι άναρχο διάλογο το θέμα που τους απασχολεί και σαν το Σωκράτη θα εκμαιεύει την αλήθεια.

Το δε πρόγραμμα σπουδών πρέπει να κινείται γύρω από τρεις άξονες:  α. εκπαίδευση στις νέες τεχνολογίες β. συστηματική καλλιέργεια των δεξιοτήτων-ικανοτήτω γ. φιλοσοφία της τεχνολογίας που θα προετοιμάζει τις νέες γενιές για τις οικουμενικές προκλήσεις της νέας εποχής. Η φιλοσοφία δεν δίνει λύσεις σε όλα τα προβλήματα της ζωής αλλά μας μαθαίνει πώς να σκεφτόμαστε για να τα αντιμετωπίζουμε καλύτερα, ποια στάση ζωής να κρατάμε απέναντι τους.  Χωρίς μια τέτοια παιδεία ο homo Sapiens μοιάζει να μπαίνει γυμνός και άοπλος στην ιστορική αρένα του 21^ου αιώνα. Επανάσταση στην εκπαίδευση λοιπόν , όπως στις αρχές 20^ου αιώνα καταπολεμήθηκε ο αναλφαβητισμός, εισήχθησαν οι θετικές επιστήμες και διαδόθηκε αυτή μαζικά μέσα από την υποχρεωτική, καθολική, δημόσια, δωρεάν παιδεία.  

 Φιλοσοφία για παιδιά

Ο Μάθιου Λίπμαν, καθηγητής φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο Κολούμπα των ΗΠΑ, στη δεκαετία του 1960 σχεδίασε ένα πρόγραμμα φιλοσοφίας για παιδιά και θεωρήθηκε τότε ακατάλληλο για το νοητικό επίπεδο των παιδιών. Ο Λίπμαν όμως πίστευε ότι τα παιδιά έχουν μια έμφυτη ικανότητα – που οι ενήλικες τη χάνουν συνήθως στην πορεία – να απορούν για τα συμβαίνοντα στον κόσμο: π.χ πώς έγινε ο κόσμος; Τι είναι αυτό; Τι είναι καλό; Γιατί πρέπει … να κάνω αυτό; Κοκ. Το πρόγραμμα αυτό στη συνέχεια όμως βρήκε μιμητές σε αρκε τές  χώρες του κόσμου, όπως Αυστραλία, Ν. Αφρική, Καναδά, Ευρωπαϊκή Ένωση και τελευταία στην Κίνα, Ινδία, Ιαπωνία.  Στο διδακτικό του πρόγραμμα η αποστήθιση κειμένων δεν έχει θέση αλλά προτεραιότητα δίνεται στις ερωτήσεις και στο διάλογο με αφορμή ένα ερέθισμα, όπως αφήγηση μιας ιστορίας, προβολή ενός βίντεο, μιας φωτογραφίας, ενός εικονογραφημένου βιβλίου κλπ σχετίζοντας τα με τις εμπειρίες τους από την καθημερινότητα. Εμπειρίες ή ακούσματα πάνω σε απλά θέματα ή πιο επίκαιρα, όπως κλιματική κρίση, τεχνολογία κλπ.

Μετα-αλήθεια και Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ)

Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης κατά πόσο παρουσιάζουν την αλήθεια και τι συνέπειες έχει αυτό;Τα ΜΚΔ τα οποία είναι εφαρμογές της τεχνητής νοημοσύνης, μετά το 2010 γνώρισαν μεγάλη εξάπλωση στη Δύση και με την άνοδο του λαϊκισμού θα λέγαμε ότι έχει επικρατήσει μια διαδικτυακή οχλοκρατία. Έρευνες έχουν αποδείξει ότι μια ψεύτικη είδηση διαδίδεται πολύ πιο γρήγορα  στο Διαδίκτυο   απ’ ότι μια αληθινή. Τη μεγαλύτερη επίδραση υφίστανται τα παιδιά και οι νέοι, οι οποίοι συχνά  πέφτουν θύματα παραπληροφόρησης  με οδυνηρές συνέπειες στη συμπεριφορά τους. Πιστεύοντας σε ψεύτικα πρότυπα ζωής που προβάλλονται και που δεν μπορούν να φτάσουν  γίνονται καταθλιπτικοί και αντιδρούν βίαια συχνά.  Ζητούμενο λοιπόν ιδίως για τα παιδιά και τους νέους είναι η διαχείριση της υπερπληροφόρησης  ώστε να μάθουν να διακρίνουν τη σημαντική από την ασήμαντη είδηση, την έγκυρη από την ψευδή, τη υποκειμενική γνώμη από την τεκμηριωμένη γνώση και τελικά να μάθουν να συνδέουν σε μια ολότητα με ειρμό και νόημα αποσπασματικές εικόνες και ειδήσεις ! Στη Φινλανδία μάλιστα η μάχη αυτή ξεκινά από το νηπιαγωγείο!

Το 2016 το λεξικό της Οξφόρδης ανακήρυξε τη λέξη μεταλήθεια ως τη λέξη της χρονιάς. Μετ-αλήθεια δεν σημαίνει διάδοση ψεμάτων όσο απαξίωση, περιφρόνηση της αλήθειας! Ο κόσμος δεν ενδιαφέρεται πια για την αλήθεια, τα αληθινά γεγονότα επιδρούν λιγότερο από τα συναισθήματα στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης κι αυτό είναι ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα από το να λες απλώς πολλά ψέματα.  Η αλήθεια ανήκει σε μια εποχή μετά, που έχει γίνει πλέον ασήμαντη πχ για τους πολιτικούς αλλά και τους πολίτες. »δεν πειράζει που  πολίτες παρακολουθούνται,  δεν πειράζει που εκπρόσωποι της δικαστικής εξουσίας  άγονται από την πολιτική εξουσία» κλπ. ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ όμως ΝΑ ΥΠΑΡΞΟΥΝ ΚΑΤΕΞΟΧΗΝ  Η ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ, Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΧΩΡΙς ΑΛΗΘΕΙΑ.

Πώς να προχωρήσει η επιστήμη χωρίς τα  αληθινά συμπεράσματα από την παρατήρηση του κόσμου; Πώς να αποδοθεί δικαιοσύνη στους ανθρώπους  χωρίς  να στηρίζεται σε όσα αληθινά συνέβησαν; Πώς να στερεωθεί η Δημοκρατία λέγοντας ψέματα ο ένας στον άλλον, ο ένας πολιτικός φορέας στον άλλον κλονίζοντας την εμπιστοσύνη μεταξύ τους και την κοινή δράση τους; Η Φιλοσοφία κύριος φορέας νοηματοδότησης του κόσμου δεν μπορεί να γυρίσει την πλάτη της  σε αυτό  το κοσμοϊστορικό γύρισμα της Ιστορίας. Κάθε μεγάλος πολιτισμός που ήκμασε παλαιότερα στηριζόταν στη δική του φιλοσοφία που τον ξεχώριζε από τους  προηγούμενους πολιτισμούς και του χάριζε σχετική αναγνώριση ανωτερότητας και διάρκεια, όπως αρχαία Αίγυπτος, Ελλάδα, Ρώμη, Βυζάντιο, Κίνα, Ινδία, και οι νεότεροι πολιτισμοί Γαλλία, Αγγλία, ΗΠΑ κλπ. Θα βρει λοιπόν τα πατήματα του ο σύγχρονος ψηφιακός πολιτισμός της Τεχνητής Νοημοσύνης και των Γενετικών παρεμβάσεων εν, που αναφέρει ,  μέσω Κλιματικής κρίσης, που αποτελεί το μέγιστο πρόβλημα της εποχής μας; Και μου έκανε εντύπωση ότι μια τόσο "έξυπνη" Τεχνητή Νοημοσύνη να μην εργάζεται πυρετωδώς για την καταπολέμηση της Κρίσης αυτής που απειλεί τη συνέχεια της ζωής πάνω στον πλανήτη μας! Αντίθετα να εργάζεται για τη μετάλλαξη του ανθρώπου σε υπεράνθρωπο!  Αυτή είναι η προτεραιότητα της ανθρωπότητας σήμερα;

  Υ.Γ   Αναζητώντας περισσότερα περί εικονικής πραγματικότητας, που αναφέρεται στο βιβλίο, άκουσα τη συνέντευξη του Μ. Μπλέτσα   στο Ανταλλακτήριο Ιδεών στο κανάλι της Ναυτεμπορικής και αναζήτησα  πληροφορίες στο Διαδίκτυο.

          Κλείνοντας την παρουσίαση αυτή προτείνω στους αναγνώστες μου να διαβάσουν στο παρόν ιστολόγιο   μου:

- Το επιστημονικής φαντασίας δυστοπικό μυθιστόρημα «Θαυμαστός Καινούργιος Κόσμος» του Χάξλευ, εκδοθέν στα μέσα 20^ου αι. που προφητεύει πολλά δυσοίωνα του μέλλοντος μας.

-το δοκίμιο “Homo Deus”  του Γιουβάλ Χαράρι για το (δυστοπικό) μέλλον του κόσμου που έρχεται

-Το μυθιστόρημα « Η Κλάρα και ο Ήλιος» του Κασούο Ισιγκούρο για τους αναβαθμισμένους ανθρώπους

-για χαλάρωση ας ακούσουν από το  You Tube το προφητικό σατιρικό τραγούδι, γραμμένο το μακρινό 1968 «twenty five-twenty five (2525)» με ελληνικούς στίχους! 

                                                                                                           Σούλη Αγγελική                                                                                                                                Αθήνα  21 φεβρουαρίου 2024

Το ταξίδι μου στο θαυμαστό κόσμο των Γνώσεων (Δοκίμιο: Αγγελική Σούλη του Παναγιώτη)

             

      Κάποιες φορές, όταν  αναλογίζομαι τη ζωή μου, ξεχωρίζω ένα ταξίδι αλλιώτικο από όλα τα άλλα που έχω κάνει και που διαρκεί ακόμα, μια πορεία ζωής που με διαμόρφωσε κατά πολύ ως άνθρωπο και συνεχίζει να συνυπάρχει μαζί μου. ‘Όταν ξεκίνησε το ταξίδι αυτό δεν γνώριζα πού ακριβώς θα με οδηγούσε, τώρα μπορώ όμως να το πω  « ήταν και είναι ένα ταξίδι προς το θαυμαστό κόσμο των Γνώσεων»! Ένα πανοραμικό ταξίδι στο χώρο και στο χρόνο του ανθρώπινου πολιτισμού με οδηγούς δύο ζευγάρια τη Μνήμη και τη Κρίση, τη Λογική και το Συναίσθημα. Ενίοτε στο ταξίδι αυτό εισχωρεί  κι ένας απρόβλεπτος  συνοδηγός, η Φαντασία, που πυροδοτεί το όνειρο, την έμπνευση ακόμα και το στοχασμό και δημιουργεί νέους τρόπους έκφρασης και έργα, έτσι ώστε η Γνώση να μην εξαντλείται στην παραδεδομένη ανά τους αιώνες αλλά  να προστίθεται διαρκώς και νέα.                         Στους  δρόμους προς τη γνώση, συνάντησα πολλούς σταθμούς, ο καθένας και μια έκπληξη, δεν κατέβηκα όμως σε όλους, δεν μου έφθανε ο χρόνος, σε μερικούς όμως τους πιο κοντινούς ξαναγύριζα κάθε τόσο ανακαλύπτοντας όλο και περισσότερες κρυμμένες αλήθειες! Στην αρχή του ταξιδιού πολύς κόσμος επιβιβάστηκε, καθ’ οδόν όμως  αρκετοί κατέβηκαν, άλλοι ξαναγύρισαν κι άλλοι έφυγαν για πάντα. Με λίγους από αυτούς μάλιστα συνομίλησα και με εντυπωσίασαν με τον πλούτο και το βάθος της σκέψης τους ή την εκφραστική δεινότητα τους. Το ταξίδι αυτό προς το θαυμαστό κόσμο των γνώσεων δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς την ανθρώπινη γλώσσα, αυτό το θαυμαστό όργανο έκφρασης κι επικοινωνίας! Τελικά το ταξίδι αυτό είναι ένα ταξίδι ζωής  και σαν τέτοιο έχει υμνηθεί κι από τους ποιητές! 

 Τη μόρφωση ως αξία την είχα πάντα ψηλά! Ίσως η φιλοπεριέργεια και η φιλομάθεια μου, ίσως κάποια άτομα με προσωπικότητα από το οικογενειακό και ευρύτερο περιβάλλον μου που μπορούσαν να εξηγούν πολλά θαυμαστά που συνέβαιναν στον κόσμο τούτο, ίσως βιβλία, ταινίες, μουσικές  -που έτυχε να διαβάσω, να δω, να ακούσω- που με ταξίδευαν και μου άνοιγαν νέους ορίζοντες, ίσως, λέω,  όλα αυτά συνέβαλαν ώστε να αγαπήσω τον κόσμο των γνώσεων. Και οι σπουδές μου στη Φιλοσοφική και το επάγγελμα μου ως φιλόλογος καθηγήτρια καλλιέργησαν την κλίση μου αυτή.

        Κάποτε όμως συνειδητοποίησα ότι, αν και είχα πολλές γνώσεις, δεν μπορούσα να αξιολογήσω συγγραφείς, ιστορικά γεγονότα, πολιτικές καταστάσεις, γιατί μου έλειπε η κριτική σκέψη και αισθανόμουνα άσχημα κάθε φορά που συνέβαινε αυτό. Όλα τα μονοπάτια της γνώσης που είχα περπατήσει ως τότε με οδηγό τη Μνήμη  χρειαζόντουσαν ως συνοδηγό και την Κρίση για να με οδηγήσουν στη λεωφόρο της  ουσιαστικής Γνώσης. 

Θυμάμαι τα λόγια ενός φιλολόγου μου στη Β’ Γυμνασίου «ξέρω ότι διαβάζεις, θα γίνεις όμως  καλύτερη ακόμα μαθήτρια, αν δεν αποστηθίζεις τόσο». Δεν μπορούσα να καταλάβω τι εννοούσε! «να λες το μάθημα με δικά σου λόγια, μην παπαγαλίζεις» μου εξήγησε. Θυμάμαι ακόμα πρωτοδιόριστη καθηγήτρια διδάσκοντας Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη στο Μαράσλειο Γυμνάσιο Αθηνών, εξαντλούσα γρήγορα τη διδασκαλία μου σε άγνωστες λέξεις, χωρισμό ενοτήτων και περιλήψεις, άντε και κανένα χαρακτηρισμό – ουδεμία κουβέντα για την αξία του Παπαδιαμάντη ως ορόσημο στη νεοελληνική λογοτεχνία. Για να λέμε και του στραβού το δίκιο όμως, αυτή ήταν η κατάσταση στην ελληνική εκπαίδευση αμέσως μετά την πτώση της Χούντας. Το Πανεπιστήμιο Αθηνών, από το οποίο είχα αποφοιτήσει, ήταν πολύ συντηρητικό και μου είχαν δώσει πτυχίο φιλολόγου με λίαν καλώς, χωρίς να μου δώσουν και τις απαιτούμενες γνώσεις.  Κι αυτό είναι το μεγάλο παράπονο μου: έχασα πολύ χρόνο μέχρι να αποκτήσω εκείνα τα εφόδια που είναι απαραίτητα σε έναν σύγχρονο δάσκαλο για να μεταδώσει στους  μαθητές του την ουσιαστική γνώση των πραγμάτων!  Πώς όμως θα αποκτούσα κι εγώ μια εμπεριστατωμένη κρίση για τα πράγματα, ξεφεύγοντας από την υποκειμενική γνώμη, που όλοι διαθέτουμε; 

 Μια μέρα, τυχαία, με αφορμή μια συζήτηση φίλων άσχετων με τη φιλολογία, πληροφορήθηκα (εγώ η φιλόλογος!) ότι η κριτική του Ανδρέα Καραντώνη για το Σεφέρη, ήταν πολύ καλή γιατί επιτέλους κατάλαβαν τα ποιήματα του και την αξία του ως ποιητή, αφού  έφερε το συμβολισμό και μαζί τη μοντέρνα ποίηση στην Ελλάδα από την Ευρώπη στην οποία λίγο πριν είχε γεννηθεί. Και  κει άκουσα, ότι η μοντέρνα ποίηση διαφέρει από τη γνωστή παραδοσιακή που ξέρουμε, επειδή σπάει τη λογική ενότητα τόπου, χρόνου, δράσης μιας αφήγησης, μιας ιστορίας, που την καταλαβαίνουμε εύκολα, και  αντικαθιστά αυτή τη λογική σύνδεση με τη συνειρμική-ψυχολογική σύνδεση κάνοντας την ιστορία να φαίνεται ότι δεν έχει λογική αλληλουχία. Τι αποκάλυψη ήταν αυτή για μένα! Την άλλη μέρα αγόρασα το βιβλίο και στη συνέχεια για αρκετά χρόνια κι άλλα βιβλία με κριτικές για άλλους ποιητές και συγγραφείς και άνοιξαν τα μάτια μου!

Και κατάλαβα στη συνέχεια ότι αυτός ο μοντέρνος τρόπος γραφής αποτέλεσε τομή στην ποίηση και γενικά στη λογοτεχνία,  γιατί έτσι μπόρεσαν οι ποιητές  με λίγα λόγια να πουν πολλά πράγματα και άφησαν τον αναγνώστη ελεύθερο πια, να αναζητήσει μαζί τους την ομορφιά της ποίησης αντί να τον πάρουν από το χέρι και να τον καθοδηγούν, όπως στην παραδοσιακή ποίηση! Για παράδειγμα ο Σεφέρης συνδέει την αρχαία Ελλάδα με τη νεότερη, αφού με τον ψυχολογικό συνειρμό «μεταπηδά» εύκολα από το χθες στο σήμερα, αφαιρώντας τις περιττές, αυτονόητες, λογικές λεπτομέρειες που συνδέουν το χθες με  το σήμερα, αρκεί βέβαια ο αναγνώστης να εξασκηθεί να ανακαλύπτει μόνος του με αφορμή κάποιες λέξεις, ή εικόνες το κοινό σημείο που του επιτρέπει να μεταπηδά από το χθές στο σήμερα και να συνδέει έτσι συνειρμικά, αυτόματα σχεδόν πράγματα που φαίνονται αταίριαστα εκ πρώτης όψεως. Και τότε ξεπροβάλλει, αποκαλύπτεται το νόημα του ποιήματος! Για παράδειγμα στο ποίημα "Επί Ασπαλάθων" του Σεφέρη ο κίτρινος αγκαθωτός θάμνος ασπάλαθος που συναντά ο ποιητής στη βόλτα του στο Σούνιο στις 25 Μαρτίου 1970 γίνεται η αφορμή να θυμηθεί ο ποιητής τον πανάθλιο τύραννο Αρδαίο που οι αρχαίοι για τις πράξεις του τον τιμώρησαν σύροντας και ξεσκίζοντας τον πάνω στα σουβλερά αγκάθια του ασπάλαθου. Η ημερομηνία όμως 25 Μαρτίου 1970 και ο καταληκτικός στίχος του ποιήματος μας επαναφέρουν στο  παρόν της στρατιωτικής χούντας που επικρατούσε το 1970 στην Ελλάδα, υποβάλλοντας έτσι στον αναγνώστη τους αναγκαίους συνειρμούς για την τιμωρία κάθε τυράννου!  

Ο δρόμος μου προς την κριτική σκέψη είχε κι άλλα ορόσημα, διήρκεσε αρκετά χρόνια και ακόμα διαρκεί αφού κάθε φορά απαιτείται να ενημερώνομαι σωστά για ένα θέμα για να το κρίνω. Ανήκω στη λεγόμενη γενιά του Πολυτεχνείου, όταν η πολιτική ατμόσφαιρα τότε ήταν πολύ φορτισμένη από τις συζητήσεις που φούντωναν στο νεαρό φοιτητόκοσμο για την αναγκαιότητα πτώσης του δικτατορικού καθεστώτος της  χούντας. Κι έτσι σιγά-σιγά άρχισα να συνειδητοποιώ την έννοια της πολιτικής: να ακούω για τους μεγάλους πολιτικούς στοχαστές από τη γαλλική, γερμανική, ρωσική διανόηση, να με ενδιαφέρουν και οι πολιτικές στήλες των εφημερίδων, να παρακολουθώ τα τότε τεκταινόμενα στις ΗΠΑ (πόλεμος Βιετνάμ, αντιπολεμικό κίνημα ), στη Γαλλία το κίνημα του Μάη του 1968, στην Τσεχία όταν συνετρίβη η Άνοιξη της Πράγας το 1968 κάτω από τις ερπύστριες των σοβιετικών τανκς κλπ  Και δεν μπορούσα να μην αναρωτηθώ γιατί συμβαίνουν όλες αυτές οι συγκρούσεις στον κόσμο (ιδεολογικές, στρατιωτικές, πολεμικές) και τελικά σε ποια πλευρά βρίσκεται το δίκαιο των λαών που ξεσηκώνονται, όταν κάποιοι το καταπατούν. Είχα μπει στον θαυμαστό νόημα της πολιτικής που η σκληρή πραγματικότητα την κάνει συχνά αποτρόπαιη στα μάτια μας! Παράλληλα η  μακροχρόνια εκπαιδευτική μου εμπειρία και τα διαβάσματα μου με έφεραν πιο κοντά στη μεθοδολογία της κριτικής σκέψης , την οποία εν συντομία παραθέτω παρακάτω.  

                     Δεν αρκεί λοιπόν κάποιος να ξέρει ονόματα προσώπων, γεγονότων, χρονολογίες, τίτλους έργων, τότε είναι απλά πολύξερος. Αντίθετα η κριτική σκέψη καλλιεργείται ακολουθώντας ο νους τα παρακάτω στάδια σκέψης:  Α. ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ του κρινόμενου θέματος,  όταν μπορεί ο ενδιαφερόμενος να απαντά στις εξής ερωτήσεις-κλειδιά γύρω από το προς συζήτηση θέμα: τι είναι αυτό; / ή ποιος, τί έκανε,/ πότε, πού, πώς,/ γιατί ( αίτια =επειδή ... / σκοπούς= για να ...),/  ποιες οι συνέπειες των πράξεων; Β. ΑΝΑΛΥΣΗ με τις ερωτήσεις αυτές αλλά και καινούργιες για τη δομή, γλώσσα, επιχειρηματολογία του κειμένου εμβαθύνουμε, αναλύουμε το θέμα στα επιμέρους στοιχεία από τα οποία αποτελείται (αναλυτική σκέψη). Με άλλα λόγια ο άνθρωπος δεν πρέπει να` στέκεται στα επιφαινόμενα που συμβαίνουν γύρω του αλλά να εκδηλώνει τις απορίες του και να μη φοβάται να θέτει ερωτήσεις και να αναζητά απαντήσεις  που να τον πείθουν. Και μη ξεχνάμε ότι η υποβολή ερωτήσεων από τον ίδιο το μαθητή είναι βασικό στοιχείο του διαλόγου ως μέθοδος αφύπνισης και συμμετοχής στη διαδικασία της μάθησης! Γ. ΣΥΝΘΕΣΗ στη συνέχεια αφού έχει καταλάβει πολύ καλά το θέμα, ξανασυνδέει, συνθέτει τα επιμέρους στοιχεία του θέματος σε μια ολότητα (=συνθετική σκέψη) αφομοιώνοντας τα, ζυμώνοντας τα με παραπλήσιες προϋπάρχουσες γνώσεις του, ώστε να μπορεί να το αφηγείται τώρα με δικά του λόγια, ή να αποδίδει την περίληψη του ή να δίνει απαντήσεις σε ερωτήσεις κρίσεως. Δ. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ του θέματος: Απαραίτητο είναι να εντάξουμε το κρινόμενο θέμα μέσα στο χρόνο δηλαδή στις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν τότε και οι οποίες επηρέασαν  τη σύλληψη και δημιουργία του. Για παράδειγμα βρίσκει: ποιες άλλες εναλλακτικές λύσεις υπήρχαν τότε και ποια ακολουθήθηκε από το πρόσωπο στο οποίο αναφερόμαστε, τι καινούργιο για την κοινωνία κομίζει το έργο  αυτό, πόσο σπουδαίο είναι για τα αποτελέσματα του. την αντοχή του στο χρόνο, τη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων, την προστασία ή όχι του περιβάλλοντος κλπ. Έτσι χρησιμοποιούμε διάφορα κριτήρια  αξιολόγησης για τα πρόσωπα και τις πράξεις τους. Αν βρούμε τι καινούργιο έφερε, ανακάλυψε, δημιούργησε ένας άνθρωπος ή και αντίθετα παρέλειψε, κατέστρεψε, συγκρίνοντας με το τί υπήρχε προηγουμένως ή τι έκαναν οι άλλοι της εποχής του, τότε μόνο κάποιος μπορεί να αξιολογήσει σωστά ένα έργο.  

Για παράδειγμα ο Νεύτων είναι μεγάλος γιατί ανακάλυψε το νόμο της βαρύτητας, ή ο Έντισσον γιατί ανακάλυψε τον ηλεκτρισμό. Κι ο ποιητής γιατί; Μα, για όσα γράφει και πώς τα διατυπώνει,  Για παράδειγμα ο Διονύσιος Σολωμός,  επέλεξε να υμνήσει  τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων κατά των Τούρκων κατακτητών τους τη στιγμή που αυτός διεξαγόταν και μάλιστα τον  εκφράζει στη γλώσσα του λαού, τη δημοτική και τόσο τέλεια, όταν  οι σοφολογιώτατοι της εποχής του έλεγαν ότι η δημοτική είναι παρακατιανή γλώσσα ανίκανη να εκφράσει την ποίηση. Έτσι ο Σολωμός δημιούργησε έργο αξεπέραστο, που τον ανέδειξε σε εθνικό ποιητή της Ελλάδας και συγχρόνως άνοιξε το δρόμο στους νεότερους να γράφουν στη δημοτική με θέματα από τη νεότερη Ελλάδα!  Κι ο ζωγράφος γιατί; μα για τις ομορφιές του κόσμου που αποδίδει σε καλλιτεχνικές εικόνες επιλέγοντας  θέματα του κόσμου τούτου ορατά  και κρυμμένα αποδίδοντας τα με τα κατάλληλα  χρώματα και σχέδια,, ώστε να μιλούν  στην ψυχή του ανθρώπου! 

                                               &          &            &         

     Βασικά είδη γνώσεων και τρόποι προσέγγισης τους

            Πώς να γνωρίσει λοιπόν κάποιος  τον εαυτό του κι αυτό το θαύμα της ζωής και του κόσμου που μας περιβάλλει; Πώς να κατανοήσει το μεγαλειώδη αγώνα του ανθρώπου, που δεν αρκέστηκε στην εμπειρική γνώση του αλλά προχώρησε στην επιστημονική γνώση ερευνώντας τον σε βάθος με την Ορθή Λογική; Πώς να αποτυπώσει τα συναισθήματα που τον συνεπαίρνουν, όταν ξαφνικά έρχεται αντιμέτωπος  με την ομορφιά  της ζωής ή με ανθρώπινες καταστάσεις  που δονούν, συγ-κινούν τον εσωτερικό του κόσμο; Οι περισσότεροι εξωτερικεύουμε αυθόρμητα και προφορικά τη συγ-κίνηση μας αυτή. Λίγοι όμως έχουν το ταλέντο να μετουσιώνουν σε καλλιτεχνικές εικόνες την αισθητική αυτή  συγκίνηση τους και να τη μεταδίδουν στους άλλους  μέσω της Τέχνης των εικόνων που δημιουργούν. Έτσι κατορθώνουν να μιλούν στο νου και στην ψυχή μας οι Εικόνες όταν γίνονται καλλι-τεχνικές, στη ζωγραφική, στη γλυπτική, τη θεατρική παράσταση, τη κινηματογραφική ταινία, το αρχιτεκτονικό έργο, το σύγχρονου εικαστικό έργο.  Κι αν οι εικόνες αυτές γίνονται αισθητές με την όραση, υπάρχουν κι άλλες που γίνονται αισθητές με την ακοή μελωδικών ήχων κι άλλες  στην ποίηση και στη λογοτεχνία. 

Συχνά έπιανα τον εαυτό μου από τη μια να θαυμάζω το βάθος της σκέψης και την αλήθεια στην οποία έφτανε ο ψυχρός επιστημονικός λόγος και από την άλλη να  συγκινούμαι πολύ, να πλημμυρίζουν τη  ψυχή μου συναισθήματα ακούγοντας μουσική ή αντικρίζοντας πανέμορφες εικόνες της φύσης ή την ευαισθησία κάποιων ανθρώπων που ανάβρυζε από μέσα τους,  καθώς αγωνίζονταν να επιβιώσουν αξιοπρεπώς, ή αντίθετα στενοχωριόμουνα βλέποντας την ασχήμια και το κακό να κυριαρχούν στο περιβάλλον. Έτσι το ταξίδι μου προς το θαυμαστό κόσμο της γνώσης, πραγματοποιήθηκε μέσα στο Χώρο και το Χρόνο του ανθρώπινου πολιτισμού με οδηγούς όχι μόνο τη Μνήμη και την Κρίση που εκπορεύονται από τη Λογική ( κοινή λογική και ορθολογισμός) αλλά και με εναν άλλον οδηγό, το Συναίσθημα.  

            Γενικά αυτό το ταξίδι νού και ψυχής ξεκινά πολύ νωρίς, αφότου γεννηθεί ο άνθρωπος ακούγοντας, βλέποντας κι απορώντας για πολλά που συμβαίνουν γύρω του ώσπου  αρχίζει να σχηματίζει οργανωμένες εικόνες κατά τη σχολική του φοίτηση. Ποιο παιδί δεν θαμπώνεται από τους γεωγραφικούς άτλαντες και την υδρόγειο σφαίρα που τον φέρνουν σε πρώτη επαφή με τον φυσικό χώρο του πλανήτη μας, με το τόσο ποικίλο κι εντυπωσιακό γεωγραφικό του ανάγλυφο; Βουνά δυσθεώρατα, πανύψηλα αλλά και μικρότερα κατάφυτα από μεγάλη ποικιλία δένδρων, θάλασσες που ξεχωρίζουν μέσα σε ωκεανούς, ποταμοί που διασχίζουν ολόκληρες χώρες και ποτίζουν εύφορες πεδιάδες αλλά και τις πλημμυρίζουν δυστυχώς συχνά, απέραντες αμμώδεις καυτές έρημοι κι άγονες στέπες, παγετώνες που μοιάζουν με πανύψηλα βουνά, ηφαίστεια που εκρήγνυνται σκορπώντας λάβα που καίει μέσα από τα έγκατα της Γης, και τόσα άλλα θαυμαστά που καθορίζουν τις συνθήκες μέσα στις οποίες ζούμε!

 Κι αν η ύπαρξη του χώρου φαντάζει αυτονόητη για τη ζωή, το ίδιο αυτονόητη φαντάζει και η ύπαρξη του χρόνου, που γεννήθηκαν μαζί με τη Μεγάλη Έκρηξη πριν 14,5 δισεκατομμύρια χρόνια, όταν δημιουργήθηκε το Σύμπαν. Συναρπαστική  η επιστήμη της Κοσμολογίας - Αστρονομίας που ασχολείται με τη γέννηση και θάνατο των αστεριών, τις 4 θεμελιώδεις δυνάμεις που κυβερνούν το Σύμπαν ... μέχρι τη δημιουργία του πλανήτη Γη με τις μεγάλες γεωλογικές περιόδους που πέρασε έως να εμφανιστεί η ζωή πάνω σε αυτήν και μόλις πρόσφατα ο άνθρωπος! Και ο νοήμων άνθρωπος μόνο απ' όλους τους ζωντανούς οργανισμούς απέκτησε συνείδηση και θέλησε να ερευνήσει όλα αυτά τα μυστήρια του Κόσμου που έβλεπε γύρω του! Και άρχισε να πλάθει ιστορίες φανταστικές αλλά και αληθινές μέχρι να καταγράψει την πραγματική Ιστορία της ανθρωπότητας πάνω στη Γη ξεχωρίζοντας τη σε μεγάλες χρονικές  περιόδους ανάλογα τις συνθήκες ζωής που διαμόρφωσε ο ίδιος ο άνθρωπος για τον εαυτό του. Από τον πρωτόγονο άνθρωπο των Προϊστορικών χρόνων μέχρι τον άνθρωπο που δημιούργησε πολιτισμό πέρασαν εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια.   Αρχαία εποχή (Ελλάδα, Μέγας Αλέξανδρος, Ελληνιστικά βασίλεια, Ρώμη),  Μεσαίωνας και Βυζάντιο, Νεώτερα χρόνια (Αναγέννηση, Μεγάλες γεωγραφικές ανακαλύψεις, Διαφωτισμός, Γαλλική Επανάσταση, Α’και Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, βιομηχανική εποχή, μεταβιομηχανική ή ψηφιακή εποχή. Πόσα θαυμαστά πράγματα δημιούργησε ο άνθρωπος για να βελτιώσει τον τρόπο ζωής του και να τον ομορφύνει αλλά δυστυχώς δεν μπόρεσε να αποφύγει το κακό που ελλοχεύει στη ζωή και την ασχημίζει και την καταστρέφει! Χωρίς το φακό της Ιστορίας που φωτίζει κι αποκαλύπτει διαρκώς την ανθρώπινη περιπέτεια πάνω στη Γη, ο άνθρωπος χάνει τον προσανατολισμό του και δεν μπορεί να βρεί εύκολα τη θέση του μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τόπου του, της χώρας του, της ηπείρου του, του παγκόσμιου χώρου και να συνειδητοποιήσει όσα συμβαίνουν στη δική του εποχή. 

                 Ήμουνα τυχερή! Η γενιά μου ανδρώθηκε μετά την πτώση της Χούντας, το 1974. Το Δημοκρατικό πολίτευμα είχε αποκατασταθεί στη χώρα μας. Τότε άρχισαν να εκδίδονται πολλά λογοτεχνικά περιοδικά και βιβλία για τη Νεοελληνική Λογοτεχνία, την Ελληνική Ιστορία, τη Μουσική, τη Ζωγραφική και άλλα. Μια σειρά εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων εκσυγχρόνισαν κατά πολύ το πεπαλαιωμένο εκπαιδευτικό μας σύστημα, και ένας άνεμος δημοκρατίας και ελευθερίας φύσηξε μέσα σε αυτό. Καθιέρωση της Δημοτικής γλώσσας στην εκπαίδευση, τάξεις με 30 μαθητές (ως πρωτοδιόριστη αναπληρώτρια καθηγήτρια είχα  70 μαθητές!), καινούργια σύγχρονα μαθήματα, καινούργια καλογραμμένα σχολικά  βιβλία, και  ... επιπλέον επετράπη να φορούν οι καθηγήτριες παντελόνι στο σχολείο και μπλούζα χωρίς μανίκι!  Σε ένα τέτοιο σχολείο ο καθηγητής είχε κέφι να διδάξει και ο μαθητής να μάθει κι ας μην ήταν όλα τέλεια!  

Και ο δικός μου επαγγελματικός δρόμος περνούσε μέσα από τα σχολεία. Όταν κλήθηκα να διδάξω ως καθηγήτρια ο παλιός τύπος δασκάλου με τον μονόλογο  από καθέδρας  έσβηνε και ένας νέος τύπος  εμφανιζόταν που ανέπτυσσε το διάλογο με τους μαθητές  καθιστώντας τους έτσι συνεργούς στην ανακάλυψη της αλήθειας των γνώσεων.  Ο σύγχρονος δάσκαλος δεν περιορίζεται πια στη μετάδοση πληροφοριών –εξ άλλου σήμερα το Διαδίκτυο προσφέρει πολύ περισσότερες - όσο στην οργάνωση, ερμηνεία κι αξιολόγηση των πληροφοριών που παίρνει ο μαθητής για να μη χάνεται μέσα στην υπερπληροφόρηση που τον βομβαρδίζει καθημερινά. Η κάθε πληροφορία δεν οδηγεί απαραίτητα στη γνώση αλλά μόνο αυτή που κρίνεται χρήσιμη για τη ζωή του καθενός. Ούτε πάλι οι γνώσεις οδηγούν στη σοφία-μόρφωση, αν δεν συσχετιστούν μεταξύ τους και δεν αξιολογηθεί η προσφορά του κάθε επιστημονικού και καλλιτεχνικού τομέα στη ζωή μας.  Με άλλα λόγια ο μαθητής θα πρέπει, σαν τις μέλισσες που συλλέγουν το μέλι, χωρίς να  επικάθονται επί όλων των φυτών, έτσι κι αυτός να μάθει ύ με βάση τις απορίες και τις ανάγκες του- από πού, πώς και γιατί να αναζητεί  τη γνώση. Αυτός ο τρόπος σκέψης με γοήτευε, αν και αρκετά δύσκολος, άξιζε όμως η προσπάθεια γιατί σε αντίθεση με τη στείρα γνώση που κυριαρχούσε στο εκπαιδευτικό μας σύστημα  - παρόλη την ύπαρξη και φωτεινών εξαιρέσεων δασκάλων– αυτός ο νέος τρόπος υποσχόταν ουσιαστική παιδεία, καλλιεργώντας το κίνητρο στο μαθητή κι απαντώντας στις απορίες του για το πώς είναι φτιαγμένος  ο κόσμος.  

                   Κι εγώ ήμουνα νέα με κέφι, ούτε 30 χρονών, και μάθαινα –πρώτη βέβαια  εγώ-  την ύλη, που μου ανέθεταν να διδάξω! Σε πόσους σταθμούς δεν σταμάτησα. Και κάθε σταθμός μια έκπληξη! Και τι δεν έμαθα! Όσο μπορούσα, εμβάθυνα στα μαθήματα της ειδικότητας μου, και η διδακτέα ύλη ήταν πολύ μεγάλη: Αρχαία και Νέα Ελληνική Γλώσσα μέσα από μεγάλη ποικιλία κειμένων -τόσο όμορφα τα περισσότερα -,  Ιστορία ελληνική αλλά κι άλλων λαών, Φιλοσοφία αρχαία ελληνική και ευρωπαϊκή! Γενικά ως μέθοδο προσπαθούσα να συνδέω τη καθημερινή, μερική γνώση που δίδασκα με το σήμερα εντάσσοντας τη στην ευρύτερη ομάδα γνώσεων στη οποία περιλαμβανόταν. Σαν να λέμε διδάσκαμε για το δέντρο αλλά δεν χάναμε κι από τα μάτια μας το δάσος. Για παράδειγμα διδασκόταν ένα ιστορικό γεγονός αλλά τονιζόταν ιδιαίτερα  η σημασία του στην εξέλιξη της ιστορίας ελληνικής ή  ευρωπαϊκής συγκρίνοντας ή συσχετίζοντας το με άλλα παρόμοια ιστορικά γεγονότα. Ναι μεν  αποσπασματική γνώση αλλά όχι  ξεκομμένη από κεί που ανήκε.     

Πλησίασα με όρεξη τα μαθήματα εκτός ειδικότητας, που- ελλείψει συναδέλφων με ειδικότητα - τα δίδασκαν οι συγγενείς ειδικότητες τους, οι φιλόλογοι.

 Η επιστήμη της Κοινωνιολογίας με γοήτευσε! Η εικόνα που είχα για την κοινωνία ως ένα σύνολο ανθρώπων που έτυχε να ζουν κάπου μαζί, ανατράπηκε, διότι αυτό το σύνολο στηρίζεται πάνω σε ένα υπόβαθρο που είναι κοινό σε όλες τις κοινωνίες,  σε όλα τα μήκη και πλάτη  της Γης. Αυτή η βάση λοιπόν είναι κτισμένη, οργανωμένη με θεσμούς, μηχανισμούς κοινωνικοποίησης και κοινωνικού ελέγχου, έχει κυρίαρχη ιδεολογία που αντιμάχεται άλλες ιδεολογίες ανερχόμενες, έχει κοινωνική διαστρωμάτωση, πεποιθήσεις, νοοτροπίες, στερεότυπα ... «Τι σημαίνουν όλες αυτές οι λέξεις; αναρωτιόμουνα, όταν για πρώτη φορά έπρεπε να τα διδάξω!» και «μη ξεχάσεις να δείξεις στους μαθητές  πώς όλα αυτά επηρεάζουν τον τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς του καθενός μας, έλεγα στον εαυτό μου».                                                                                                                                                    Το υπόβαθρο αυτό δένει γερά τις κοινωνίες μεταξύ τους. Όταν οι θεσμοί  συμβαδίζουν  με τις ανάγκες του καιρού τους  βοηθούν τους ανθρώπους να ανοίξουν τα φτερά τους και να πετάξουν μακριά ενώ όταν είναι αναχρονιστικοί τούς κρατά πίσω καθηλωμένους στο χθες. Και η βιομηχανική εποχή που εισέβαλε στην Ελλάδα το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα  έφερε καινούργιους κοινωνικούς θεσμούς ή άλλαξε το περιεχόμενο τους,  κάνοντας τους ανθρώπους να αισθάνονται συχνά ότι έχασαν τη γη κάτω από τα πόδια τους! Για παράδειγμα η ανδροκρατούμενη κοινωνία κλονίστηκε,  η γυναίκα άρχισε να αποκτά δικαιώματα μόρφωσης, εργασίας, ψήφου, πολλές  προκαταλήψεις και στερεότυπα  γύρω από τις σχέσεις των δυο φύλων  καταπολεμήθηκαν και η κοινωνία άρχισε να εκσυγχρονίζεται.. Κάθε μεταρρύθμιση όμως δεν σημαίνει αυτόματα κι εκσυχρονισμό, αν δεν καλύπτει αληθινές ανάγκες των ανθρώπων! Επαναστατικό μάθημα !  

Ψυχολογία εξελικτική: οι γνωστές φάσεις ηλικιακής ανάπτυξης του ανθρώπου (βρέφος, νήπιο, παιδική ηλικία, εφηβεία, νεότητα, ωριμότητα, γεροντική ηλικία) αποκτούσαν άλλο νόημα ερευνώντας τα ιδιαίτερα ψυχολογικά χαρακτηριστικά της κάθε ηλικίας και τις επτά -7- ηλικιακές κρίσεις που περνά ο άνθρωπος μεγαλώνοντας, έντονες ή ήπιες ανάλογα το πως βιώνει ο καθένας την καθεμιά. Θυμάμαι με πόσο ενδιαφέρον παρακολουθούσαν οι μαθητές τη φάση της εφηβείας –την οποία έφερε η βιομηχανική εποχή – και δεν είχαν άδικο! Στις αγροτικές κοινωνίες οι άνθρωποι περνούσαν κατευθείαν από την παιδική ηλικία στη νεότητα, επειδή παντρεύονταν πολύ νέοι κι αναλάμβαναν ευθύνες οικογένειας και δουλειάς. Οι βιομηχανικές κοινωνίες δημιούργησαν τη περίοδο της εφηβείας, γιατί μεσολαβούν μακροχρόνιες σπουδές  για την εύρεση εργασίας, γεγονός που αναβάλλει τη σεξουαλική και οικονομική προσαρμογή τους, δημιουργώντας έτσι προβλήματα σχηματισμού κι αποδοχής της προσωπικής τους ταυτότητας, την οποία αναζητούν επί πολύ και η οποία δυσκολεύει την κοινωνική προσαρμογή τους. 

Τι να πω για ένα άλλο μάθημα, την Πολιτική Οικονομία, η οποία είδε τη μελέτη της οικονομικής επιστήμης να αποκτά νόημα μόνο μέσα σε μια πολιτική κοινωνία, που τα μέλη της (κυρίαρχη τάξη -κυριαρχούμενα κοινωνικά στρώματα) έχουν συγκρουόμενα οικονομικά συμφέροντα, κάτι που σήμερα υπάρχει η τάση να "ξεχαστεί", αφού η Οικονομία παρουσιάζεται ως υπόθεση δυσνόητων αριθμητικών υπολογισμών και αλγορίθμων.  Κι όμως η οικονομία είναι τόσο δεμένη με τα πολιτικοοικονομικά συστήματα και τις πολιτικές αποφάσεις αυτών που κατέχουν την εξουσία οικονομική και πολιτική κάθε φορά. Αυτοί ως φορείς δύναμης μπορούν να επιβάλλουν σχετικά εύκολα τη θέληση τους στο μεγάλο πλήθος των εργαζομένων που αντιστέκονται για το δίκιο τους με τους αγώνες τους!     

Δίδαξα ακόμα Αρχές Πολιτικής Επιστήμης και ήλθα σε επαφή με τον πολιτικό στοχασμό διανοητών όπως ο Αριστοτέλης, ο Μακιαβέλι, ο Χόμπς, ο Ρουσσό, ο Μαρξ που εξηγούσαν π.χ γιατί οι κοινωνίες θέλουν να αποκτήσουν κράτος παραχωρώντας τα δικαιωματα των πολλών σε ολίγα μέλη της που χρήζονται κυβέρνηση,  ποια γνωρίσματα πρέπει να έχει μια εξουσία και γιατί κλπ. Κι εγώ θαύμαζα τα μέσα που χρησιμοποιούν τα δημοκρατικά καθεστώτα ή αποδοκίμαζα τα αυταρχικά γιατί  ανάλογα  το πώς τα μέσα αυτά χρησιμοποιούνται από τις κυβερνήσεις συμβάλλουν στην κοινωνική ευημερία ή στον εκφοβισμό και στη χρήση βίας. Εξάλλου στην Ελλάδα δεν έλειψαν οι ευκαιρίες πολιτικοποίησης της γενιάς μου: στρατιωτική δικτατορία 1967-1974, εξέγερση Πολυτεχνείου, Κυπριακό, Μεταπολίτευση, οικονομική κρίση του 2010 και Μνημόνια. Κι έτσι αυτή η ακαταλαβίστικη Πολιτική άρχισε να φωτίζεται, οι πολιτικές διαφωνίες  να εξηγούνται. Κι όταν ο άνθρωπος δεν δέχεται παθητικά τα πολιτικά δρώμενα αλλά ενδιαφέρεται για τα κοινά και κρίνει κατά πόσο οι πολιτικές που εφαρμόζονται είναι δίκαιες κι ωφέλιμες για το λαό, τότε  αρχίζει  σιγά σιγά να  γίνεται πολίτης! 

Επειδή όμως δεν υπάρχει πάντα μια απάντηση για κάθε απορία του ανθρώπου και περισσότερο για τα μεγάλα ερωτήματα της ζωής δημιουργήθηκε η Φιλοσοφία, η οποία κατευθύνει τη σκέψη σχετικά με γνώσεις που αφορούν1. Πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος (Οντολογία, δηλαδή ποιο είναι το πρώτο Ον από το οποίο ξεκίνησε ο κόσμος και πώς από αυτό γεννήθηκαν όλα τα άλλα;  ( φιλοσοφικοί όροι: το Ειναι και το Γίγνεσθαι) 2.  Γνωσιολογία  δηλαδή  Τι σημαίνει κατακτώ τη γνώση του κόσμου και πώς είμαστε σίγουροι ότι τη κατακτήσαμε; Η  απάντηση σε αυτή την ερώτηση περνά μέσα από τρεις επιμέρους ενότητες: α.είναι εφικτή η γνώση του κόσμου αυτού; (ναι, όχι, δεν ξέρω). β Κατάκτηση της γνώσης σημαίνει κατάκτηση της Αλήθειας και τι σημαίνει αλήθεια; και αυτή είναι αντικειμενική ή υποκειμενική; γ. Τελικά από που πηγάζει η γνώση του κόσμου; από τις αισθήσεις ή από το νου; κι αν από τα δυο, ποιο προηγείται τότε;  3.  Ο   τρίτος κλάδος της φιλοσοφίας, η Ηθική, διερωτάται:  γιατί πρέπει να με απασχολούν η δημιουργία του κόσμου και η γνώση του; κι απαντά διότι οι γνώσεις αυτές βοηθούν να απαντηθει "ποιο είναι το νόημα του κόσμου" και με βάση τι πιστεύουμε για  νόημα  καθορίζεται και το "πώς οφείλει να ζει ο νοήμων άνθρωπος μέσα σε αυτόν τον Κόσμο". 

Έτσι μόνο ο άνθρωπος με το φιλοσοφικό στοχασμό - ο οποίος δίνει γενικούς εναλλακτικούς τρόπους απαντήσεων - μπορεί να ηρεμήσει και να απαλύνει κάπως τον καημό του γιατί όσες γνώσεις και αν αποκτήσει, δεν του απαντούν με ακλόνητη βεβαιότητα στα τρία αυτά  μεγάλα ερωτήματα  της ζωής και του κόσμου! 

                                            &             &             &

               Κι αν ο ένας δρόμος μου για την απόκτηση της μόρφωσης περνούσε μέσα από την εκπαίδευση, ο άλλος μεγάλος δρόμος περνούσε μέσα από το κοινωνικό και πολιτιστικό περιβάλλον στο οποίο έτυχε να ζήσει η γενιά μου, το οποίο τότε πρόσφερε πολλές ευκαιρίες για απόκτηση γνώσεων και μόρφωσης. Στον καιρό μας λοιπόν εμφανίστηκαν για πρώτη φορά και θέριεψαν τα Μέσα Επικοινωνίας, τα οπτικοακουαστικά που κατέκτησαν αμέσως σχεδόν τους πάντες  και τους καθήλωσαν μπροστά σε μια μεγάλη οθόνη, αυτή  της τηλεόρασης  και λίγες δεκαετίες αργότερα προστέθηκαν κι άλλες οθόνες, αυτή του Ηλεκτρονικού υπολογιστή, και ύστερα μια μικρότερη, αυτή του κινητού τηλεφώνου, που χωρά στην παλάμη του ενός χεριού μας και τη κουβαλάμε διαρκώς μαζί μας. Επανάσταση  στη διάδοση πληροφοριών, εικόνων αλλά όχι αναγκαστικά και γνώσεων γιατί η απόκτηση της γνώσης απαιτεί να ξεχωρίσεις τις χρήσιμες από αυτές, να τις αφομοιώσεις και να τις εντάσσεις στη ζωή σου. Δεν είχε συμβεί ποτέ στην ιστορία της ανθρωπότητας να αποκτήσει Διαδίκτυο με πληροφοριο-δρόμους, οι οποίοι μεταφέρουν τόσες πολλές, τόσο γρήγορα μεταδιδόμενες, κι από το ένα άκρο της γης στο άλλο,  πληροφορίες, στις οποίες κάποιος έχει πρόσβαση με ένα απλό πάτημα του κουμπιού στις ψηφιακές συσκευές του!  Αν δεν ξέρει όμως να χειριστεί αυτή την υπερπληροφόρηση που δέχεται, εύκολα χάνεται, παθαίνει σύγχυση και πλύση εγκεφάλου. Κι εδώ έγκειται ο ρόλος του σύγχρονου δάσκαλου  και του σχολείου να μάθει στον νέο να ξεχωρίζει και να επιλέγει γνώσεις. Μέσα σε αυτόν τον όγκο πληροφοριών όμως κρύβεται ο πλούτος γνώσεων του ανθρώπινου πολιτισμού ανακατεμένος με τα σκουπίδια και τα παράσιτα που συμφύονται μαζί του. Το καλό και το κακό μαζί! Ενα μεγάλο θέμα που αγγίζει και την παραγόμενη γνώση, που θίγεται προς το τέλος του δοκιμίου τούτου.    

  Επανερχόμενη στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον πίσω στα χρόνια εκείνα, της λεγόμενης μεταπολίτευσης, αυτό πρόσφερε  πολλές ευκαιρίες στη γενιά μου για να έλθει σε επαφή με τον μαγικό κόσμο των Καλών Τεχνών, που τότε γνώριζαν μεγάλη άνθιση. Νέοι μουσικοσυνθέτες, ζωγράφοι, σκηνοθέτες, ποιητές, ηθοποιοί, εκθέσεις ζωγραφικής, μπουάτ, θέατρα πλούτιζαν το νεοελληνικό πολιτισμό που είχε μείνει πίσω στα μετεμφυλιακά χρόνια.  Ποιος δεν  συγκινήθηκε και δεν συγκινείται ακόμα από τη μελωδία των μουσικών ήχων,  τις αέρινες χορευτικές φιγούρες, τους ποιητικούς στίχους με  εκφραστική τελειότητα, τους ζωγραφικούς πίνακες που ο πλούτος των χρωμάτων τους είτε με λεπτές αποχρώσεις ή βαθιές αντιθέσεις ντύνουν  τα σχέδια ενός πίνακα; ποιος δεν στάθηκε να θαυμάσει ένα γλυπτό, όταν η σμίλη του καλλιτέχνη δίνει ψυχή στο άψυχο μάρμαρο ή μέταλλο;  ή ποιος δεν θαυμάζει ένα κτήριο που ξεχωρίζει για την αρμονία των όγκων, των γραμμών του, των υλικών και των χρωμάτων του; ή ποιον δεν τον έχει συνεπάρει σε άλλους κόσμους μια καλή κινηματογραφική ταινία ή μια καλή θεατρική παράσταση; Είναι κι αυτός ένας άλλος τρόπος να γνωρίσουμε τον κόσμο, όχι πια μέσα από τον ορθολογισμό της επιστήμης αλλά μέσα από τα συναισθήματα που γεννά η επαφή με τον κόσμο τούτο, συναισθήματα ποικίλα που  εμπνέουν ευαίσθητους ανθρώπους και τα αποτυπώνουν μέσα από την τέχνη του ο καθένας! Και στη νέα ψηφιακή εποχή που έχουμε εισέλθει, προστέθηκε και το Διαδίκτυο για να μπορούν εκατομμύρια άνθρωποι τώρα να τα απολαμβάνουμε,  αρκεί να τα ξεχωρίζουμε και να τα παρακολουθούμε!    

 Κάποτε ρώτησα τους μαθητές μου «ποιος τρόπος είναι καλύτερος να γνωρίσουμε τον κόσμο, ο επιστημονικός ή ο καλλιτεχνικός;» δεν ήταν εύκολη η  απάντηση, μπερδεύτηκαν, ώσπου μια μαθήτρια απάντησε «μήπως αλληλοσυμπληρώνονται κυρία;» κι είχε πολύ δίκιο. Για παράδειγμα ο γεωπόνος εξετάζει ένα δέντρο, γνωρίζει τις φάσεις ανάπτυξης του, τις πιθανές αρρώστιες του. Αλλά για τη δροσιά του ήσκιου του, το θρόισμα των φύλλων του, την πρασινάδα του φυλλώματος του,  ποιος άλλος θα μας μιλήσει, αν όχι αυτός που συγκινείται από όλα αυτά! Και με τις δυο αυτές οπτικές αποκτούμε  ολοκληρωμένη εικόνα για το τι είναι δεντρο! «μα κυρία αυτά  τα ξέρουμε χωρίς να σπουδάσουμε και χωρίς να είμαστε ζωγράφοι» είπε ένας άλλος μαθητής. «Φυσικά γιατί εκτός από την επιστημονική και την καλλιτεχνική γνώση υπάρχει και η εμπειρική γνώση την οποία αποκτούμε εύκολα όλοι μας μέσα από τις καθημερινές εμπειρίες μας. Η εμπειρική όμως γνώση δεν εμβαθύνει, συνήθως στέκεται στο φαίνεσθαι κι όχι στο είναι, αγνοώντας τη βαθιά  αλήθεια κι ομορφιά των πραγμάτων. Γι αυτό ή τα προσπερνάμε αδιάφοροι ή τα υποτιμούμε, ή εκλαμβάνουμε το άσχημο για όμορφο, ή και τα καταπολεμούμε. Για παράδειγμα, όταν στην Αναγέννηση κάποιοι ζωγράφισαν κοσμικά θέματα και το γυμνό  ανθρώπινο σώμα δεν τα αναγνώρισαν όλοι αμέσως ως ωραία που άξιζε να γίνουν θέμα των Τεχνών γιατί  είχαν συνηθίσει στα θρησκευτικά θέματα, ή όταν εμφανίζονται νέα μουσικά είδη ή η μοντέρνα τέχνη κ.α. Το αληθινά ωραίο έχει μια αρμονία του εσωτερικού περιεχομένου του με την εξωτερική μορφή του» κι έκλεισε η συζήτηση, υποσχόμενη να συνεχιστεί μια άλλη φορά, γιατί κτύπησε διάλειμμα. 

 Και ο ρόλος της φαντασίας, που ο λαός την αποκαλεί έμπνευση, είναι πιο εμφανής στην παραγωγή των καλλιτεχνικών έργων σε σύγκριση με τα επιστημονικά έργα που ο ορθολογισμός κυριαρχεί ενώ δεν λείπει και η φώτιση στους μεγάλους επιστήμονες. Η αλήθεια όμως είναι ότι η σύλληψη και η έκφραση του καινούργιου απαιτεί πολλή δουλειά  και γνώση της κάθε προϋπάρχουσας παράδοσης ώστε  να λειτουργήσει η η δημιουργική φαντασία. Και ως δημιουργική εννοούμε βέβαια  όχι την αρρωστημένη φαντασία αλλά αυτή που καταφέρνει να αφομοιώνει τα ζωντανά στοιχεία της παράδοσης και να τα παντρεύει με τα σύγχρονα, γεφυρώνοντας έτσι το χθές με το σήμερα. Τότε μια καινούργια γνώση γεννιέται, η οποία αφού περάσει τη βάσανο της δοκιμασίας, επικρατεί, όταν  βελτιώνει και ομορφαίνει τη ζωή των ανθρώπων.  Πράγματι η φαντασία πυροδοτεί το όνειρο και την έμπνευση και παραμένει ως ένα βαθμό ακόμα μυστήριο, που γοητεύει και συνεχίζει να εμπνέει ευαίσθητες ψυχές γύρω από την ανθρώπινη περιπέτεια πάνω στη γη!    

                                           &          &           &

               Πάντα αναγνώριζα την αξία των θετικών επιστημών αλλά δεν κατείχαν ιδιαίτερη θέση στην καρδιά μου  μέχρι που διάβασα κάποια βιβλία που με ταρακούνησαν και με έμπασαν στην ομορφιά τους! Θυμάμαι τη συνάδελφο, που μου σύστησε το βιβλίο «Το θεώρημα του Παπαγάλου» λέγοντας μου ότι θέμα του είναι η εξέλιξη των μαθηματικών. «Μα τα μαθηματικά πώς να γίνουν θέμα λογοτεχνίας;» της απάντησα. «διαβασέ το, έχει πολύ ενδιαφέρον, θα σου αρέσει» μου είπε.  Και πράγματι «Οι επιστημονικές αλήθειες χρειάζονται ωραίες ιστορίες για να τραβήξουν τους ανθρώπους και να τους κάνουν να τις αγαπήσουν» θέτει ως μότο στην πρώτη σελίδα του βιβλίου του ο συγγραφέας Ντένι Γκετζ, καθηγητής Ιστορίας των Επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης. 

 Όλα ξεκίνησαν όταν οι αρχαίοι Έλληνες στοχάστηκαν ότι πίσω από το Χάος που έβλεπαν γύρω τους πρέπει να υπήρχε μια Λογική τάξη που είχε οργανώσει αυτό το Χάος σε Κόσμο. Κόσμο τον ονόμασαν  γιατί ήταν πολύ όμορφος, από το ρήμα κοσμώ> κόσμημα. Αναζήτησαν λοιπόν τις Λογικές Σχέσεις που συνδέουν σε μια Λογική Τάξη τον κόσμο παρατηρώντας τη φύση και τον ουρανό και διέκριναν τα πρώτα Σχήματα στα πράγματα και τους έδωσαν ονόματα που εκφράζουν τις αντίστοιχες έννοιες: Κύκλος, Τρί-γωνο, Τετρά-γωνο ...  και μετά ανακάλυψαν τις λογικές σχέσεις μεταξύ τους αλλά και με την ευθεία γραμμή: π.χ εγ-γεγραμμένο ή περι-γεγραμμένο τρίγωνο σε κύκλο /μια  ευθεία πότε καλείται διά-μετρος,  χορδή (κύκλου)  διχο-τόμος, δια-γώνιος (γωνίας) ; Στη συνέχεια διέκριναν τους όγκους ή τους κατασκεύασαν και τους έδωσαν ονόματα ( Σφαίρα, Κύβος, Πυραμίδα ....). Στη συνέχεια ανακάλυψαν  την Απόδειξη ως μέθοδο έρευνας , η οποία προσφέρει πειθώ ακλόνητη και οδηγεί στην κατάκτηση της αλήθειας  και η Γεωμετρία άρχισε να απογειώνεται!

 Προχωρώντας στον χρόνο Έλληνες, Άραβες, Ινδοί, Ευρωπαίοι επινόησαν την ποσότητα και τους αριθμούς για να τη μετρούν,  αρχικά με τους ακέραιους θετικούς αριθμούς και αργότερα με τους αρνητικούς αριθμούς βάζοντας  το πρόσημα μείον (-) κι ακόμα επινόησαν τα κλάσματα και τους δεκαδικούς. ‘Ολους αυτούς  τούς αποκάλεσαν ρητούς αριθμούς, γιατί δηλώνονται ρητά, ξεκάθαρα. Ανακάλυψαν όμως ότι σε κάποια προβλήματα δεν υπάρχουν ρητοί αριθμοί για να δηλώσουν ένα αποτέλεσμα, και αυτούς τους ονόμασαν άρρητους (π.χ η διαγώνιος του τετραγώνου 2 επί 2 δηλώνεται με τον άρρητο αριθμό: τετραγωνική ρίζα του 2).  Οι ρητοί και οι άρρητοι αποτελούν τους πραγματικούς αριθμούς. Επειδή όμως με τους πραγματικούς  αριθμούς αδυνατούσαν να δώσουν λύσεις σε κάποια καινούργια προβλήματα επινόησαν τους φανταστικούς προσθέτοντας στο τέλος των ακεραίων θετικών αριθμών το γράμμα i εκ του imagine= φαντάζομαι, οι οποίοι συνδυαζόμενοι με τους πραγματικούς αριθμούς δίνουν τους μιγαδικούς π.χ 3+2i.  

 Καθώς η μαθηματική σκέψη προχωρούσε, χωριζόταν σε  επιμέρους κλάδους  αναζητώντας κάθε φορά τις λογικές σχέσεις που επικρατούν μέσα στον κόσμο και στο Σύμπαν. Κατά το Διαφωτισμό όμως οι μαθηματικοί κατάφεραν το αδιανόητο: να υπολογίσουν την κίνηση! Δεν αρκέστηκαν στο να υπολογίζουν το μήκος ευθειών και το εμβαδόν επίπεδων επιφανειών αλλά κατάφεραν να υπολογίζουν το μήκος των κυρτών γραμμών, ας πούμε μιας έλικας,  και το εμβαδόν των κυρτών επιφανειών, αναλύοντας τις μεν γραμμές σε σημεία, τα δε κυρτά σε ευθείες γραμμές! Έτσι η Ευκλείδεια Γεωμετρία δίνει τη σκυτάλη στην Αναλυτική Γεωμετρία, η οποία μπορεί τώρα να μετρά τα πάντα! Η Φυσική επιστήμη, που ήταν καθηλωμένη για αιώνες στην παρατήρηση της φύσης, τώρα βρίσκει επιτέλους το δικό της μαθηματικό εργαλείο για να αναπτυχθεί και να κάνει θαύματα! Η πρόοδος συνεχίζεται για να φθάσουμε τον 20ο αιώνα στα μοντέρνα μαθηματικά και στις μη Ευκλείδιες Γεωμετρίες.  

 Η αλαζονεία όμως για την απόλυτη αλήθεια, που φαντάστηκαν ότι θα κατακτήσει ο μαθηματικός ορθολογισμός, δέχτηκε αμφισβήτηση στις αρχές του 20ου αιώνα ώσπου  ο Αυστριακός μαθηματικός Γκέντελ  απέδειξε ότι υπάρχουν προβλήματα που δεν έχουν ορθολογική λύση! Μέχρι τότε οι μαθηματικοί πίστευαν ότι το κλειδί της λύσης ενός προβλήματος υπάρχει αλλά έχει χαθεί μέσα στο δωμάτιο και είναι θέμα χρόνου να βρεθεί. Ο Γκέντελ απέδειξε ότι για κάποια προβλήματα δεν υπάρχει λύση, κλειδί μέσα στο δωμάτιο και το τραγικό είναι ότι δεν γνωρίζουμε εκ των προτέρων ποια είναι αυτά! 

 Μια επιστήμη που με είχε εντυπωσιάσει ως μαθήτρια ήταν η Χημεία λόγω των ακαταλαβίστικων χημικών αντιδράσεων που περιέγραφε, όταν ερχόντουσαν σε επαφή κάποια χημικά στοιχεία ή χημικές ενώσεις μεταξύ τους. Άργησα όμως να συνειδητοποιήσω την αξία της επιστήμης αυτής που ερευνά ποια είναι τα συστατικά στοιχεία της ύλης (χημικά στοιχεία ονομάζονται σε επίπεδο ατόμου). Κι ολόκληρος ο Κόσμος μας μαζί με το Σύμπαν αποτελείται από 118 τέτοια στοιχεία (πχ οξυγόνο, υδρογόνο, άνθρακας, φώσφορος, σίδηρος, μαγνήσιο, θείο κλπ ). Στη συνέχεια μας πληροφορεί για τις ιδιότητες των στοιχείων αυτών και τις (χημικές) αντιδράσεις βάσει των ιδιοτήτων  τους, που  προκαλούνται, όταν αυτά έλθουν σε επαφή μεταξύ τους. Αντιδράσεις ποικίλες, ωφέλιμες ή βλαβερές για την υγεία και το περιβάλλον. Η χημεία λοιπόν είναι διαρκώς παρούσα στην καθημερινότητας μας : από τον αέρα που αναπνέουμε , από το νερό που πίνουμε,  από τη διατροφή μας (αν είναι μολυσμένα ή όχι), τις πρώτες ύλες που χρησιμοποιούμε για να παράγουμε τρόφιμα, ποτά ή να κατασκευάσουμε εργαλεία, σπίτια κλπ. Για παράδειγμα η χρήση των ορυκτών καυσίμων για παραγωγή ενέργειας εκλύει διοξείδιο του άνθρακα που  εγκλωβίζεται στην ατμόσφαιρα, δημιουργεί το φαινόμενο του θερμοκηπίου που προκαλεί την κλιματική κρίση που ζούμε σήμερα! Χιλιάδες παραδείγματα της προσφοράς της επιστήμης της Χημείας στην ανάπτυξη της Φαρμακευτικής, του κλάδου των καλλυντικών, των χημικών χρωμάτων κι άλλων.

               Στη συνέχεια οι θετικές επιστήμες συνέβαλαν να αναπτυχθεί η Τεχνολογία. Η γενιά μου έζησε το πέρασμα από τη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση - που έφερε τη χρήση του ηλεκτρισμού και της αυτόματης μηχανής - στην τρίτη τη λεγόμενη και ψηφιακή επανάσταση που έφερε τον ηλεκτρονικό υπολογιστή και το Διαδίκτυο και προχωρά στην τέταρτη επανάσταση με χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνη. Κοσμογονικές αλλαγές! Χάρισαν στην ανθρωπότητα εφευρέσεις που κάνουν πιο εύκολη τη ζωή του ανθρώπου. Συντομεύουν τις αποστάσεις, φέρνουν σε επικοινωνία ανθρώπους  που ζουν σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης σε χρόνο πραγματικό ( dt ), κάνουν πιο εύκολες τις γεωργικές και οικιακές εργασίες, ακόμα και τις ιατρικές εξετάσεις και παράγουν κάθε λογής προϊόντα, τόσα πολλά και τόσο γρήγορα ώστε να αλλάξουν η μορφή της αγροτικής κοινωνίας πάνω στη γη! Και πώς να μην είναι θαυμαστός αυτός ο κόσμος που κατακτά όλο και περισσότερες γνώσεις. 

 Η επιστήμη της βιολογίας μαζί με τις συναφείς βιοϊατρικές επιστήμες έφθασε στο σημείο να ανακαλύψει ακόμα και μυστικά της ζώσας ύλης! Ερευνώντας το κύτταρο, το μικρότερο στοιχείο της ζώσας ύλης έφθασε στον πυρήνα του, μέσα στον οποίο ανακάλυψε το DNA με τα γονίδια του, που είναι οι φορείς της κληρονομικότητας. Έτσι δημιουργήθηκε ο νέος κλάδος της Γενετικής και στη συνέχεια η Μηχανική Γενετική χάρη στην οποία ο άνθρωπος μπορεί να επέμβει και να αλλάξει κάποια στοιχεία της κληρονομικότητας!  Απίστευτες γνώσεις! όπως και  η ανακάλυψη της κλωνοποίησης, με την οποία μέθοδο γεννήθηκε ένα πρόβατο πανομοιότυπο με την μητέρα του, χωρίς να μεσολαβήσει η φυσική γονιμοποίηση της μητέρας του δηλαδή του θηλυκού οργανισμού από ένα αρσενικό πρόβατο!  

Σε αυτό το πλούσιο ταξίδι της γνώσης δεν μπορώ να μην εκφράσω το θαυμασμό μου προς την ιατρική επιστήμη, τον σημαντικότατο αυτόν κλάδο γνώσης που έχει εμφανιστεί ήδη  από την αρχαιότητα και που ο άνθρωπος επιζητά τη βοήθεια της από τη γέννηση του μέχρι το θάνατο του. Και τι δεν έχει κάνει η ιατρική για να απαλλάξει τον άνθρωπο από τον σωματικό πόνο, από ασθένειες, τραυματισμούς, αναπηρίες  που τον ταλαιπωρούν  και μπορεί να τον οδηγήσουν στο θάνατο. Μελετά τη δομή και τη λειτουργία του ανθρωπίνου σώματος σε βάθος εξειδικεύοντας τη γνώση σε επιμέρους τομείς (π.χ ανατομία, κυκλοφορία αίματος, καρδιά, πνεύμονες ... ), επεμβαίνει προληπτικά ενημερώνοντας τους πολίτες, προχωρά σε εμβολιασμούς, θεραπεύει με τα κατάλληλα φάρμακα, προχωρά σε εγχειρήσεις και υπόσχεται για το μέλλον να θεραπεύσει ανίατες ασθένειες και να κάνει μεταμόσχευση ανθρωπίνων οργάνων! Επαναλαμβάνω το χιλιοειπωμένο "Η υγεία είναι το πολυτιμότερο αγαθό του ανθρώπου"  και ο ασθενής είναι ένα ευάλωτο άτομο που χρειάζεται την προστασία όλων. Και ο γιατρός του φέρει μεγάλη ηθική ευθύνη να μη του χορηγήσει φάρμακα που θα τον βλάψουν, να μη τον εκμεταλλευτεί ποικιλοτρόπως. Το πνεύμα αυτό εκφράζει "ο όρκος του Ιπποκράτη"  .  Και φθάσαμε σήμερα, στα χρόνια της τεχνικής νοημοσύνης, κάποιοι να επαίρονται ότι μπορούν να "καταργήσουν" το θάνατο επιμηκύνοντας τη ζωή  κατά δεκάδες μέχρι εκατοντάδες χρόνια και να δημιουργήσουν τον "μετάνθρωπο" ένα είδος υπερανθρώπου - θεού, homo deus που θα πάρει τη θέση του homo sapiens, που χρειάστηκαν εκατομμύρια χρόνια μέχρι ο πρωτόγονος άνθρωπος να αποκτήσει σκέψη λογική! Οποία Ύβρις!                                    

                                                &            &         &

Η αμφισβήτηση της (τεχνολογικής) γνώσης 

           Και ο άνθρωπος με τις τόσες πολλές και συσσωρευμένες γνώσεις, που αποκτήθηκαν μέσα σε λίγες δεκαετίες, αρχίζει να  αμφισβητεί την αξία της γνώσης, να τρομάζει γιατί αισθάνεται ότι δεν μπορεί να τις ελέγξει όλες προς όφελος του. Μετά τη ρίψη  της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα το 1945 και γενικότερα τη χρήση σύγχρονων πολεμικών όπλων αλλά και την επέμβαση στο γονιδίωμα που δημιούργησε τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς, και κυρίως την κλιματική κρίση λόγω της χρήσης των ορυκτών καυσίμων,  η τεχνολογική γνώση  στοχοποιείται όλο και περισσότερο για τα αρνητικά αποτελέσματα  που απειλούν την υγεία του ανθρώπου και  καταστρέφουν το περιβάλλον και το κλίμα. Σήμερα έχει συνειδητοποιηθεί ότι ελλοχεύουν μεγάλοι κίνδυνοι από την κακή χρήση της τεχνολογίας, εξ αιτίας του οικονομικού και πολιτικού κέρδους που προωθούν αυτοί που την ελέγχουν. Γι αυτό η ανάπτυξη της επιστήμης και η χρήση της πρέπει να κινούνται μέσα σε κάποια ηθικά όρια. Ο Γκάντι θεωρούσε την «Επιστήμη χωρίς Ηθική» ένα από τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα του ανθρώπου, ο δε Πλάτων έγραψε «πάσα επιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης και της άλλης αρετής πανουργία ου σοφία φαίνεται».  

                   Ο άνθρωπος όμως δεν μπορεί να αποφύγει τη γνώση, διότι όπως είπε ο Αριστοτέλης «φύσει του ειδέναι ορέγεσθαι»,  αλλιώς θα ζούσε ακόμα στο επίπεδο του ζώου. Σύμφωνα όμως με το μύθο των Πρωτοπλάστων, αυτοί ζούσαν ευτυχισμένοι μέσα στον Παράδεισο μέχρι που έφαγαν τον απαγορευμένο καρπό από το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού κι εκδιώχτηκαν από τον Παράδεισο. Ερμηνεύοντας το μύθο θα έλεγα ότι η γνώση αποκρύβει το καλό αλλά  πάντα παραμονεύει και το κακό να εμφανιστεί, αν η γνώση δεν χρησιμοποιείται με τρόπο που να οφελεί τον άνθρωπο. πχ το φάρμακο γιατρεύει αλλά μπορεί και να σκοτώσει !  Γι αυτό ο άνθρωπος για να ζει εν ειρήνη πρέπει να γνωρίζει τι είναι καλό, το αγαθό κατά Πλάτωνα και Σωκράτη. Το καλό όμως  για διάφορους λόγους, συνήθως από ιδιοτέλεια ή αμάθεια συσκοτίζεται, και πρέπει να αποκαλύπτεται κάθε φορά που οι συνθήκες ζωής αλλάζουν.   Ευθύνη έχει λοιπόν η κοινωνία και η πολιτεία να θέτουν ηθικά όρια και νόμους τέτοιους  που να περιορίζουν το κακό και να μην επιτρέπουν με τη δράση τους να βλάπτει τις κοινωνίες και να σκοτώνει ανθρώπους.   Ένα τέτοιο δυστοπικό σενάριο για το μέλλον της ανθρωπότητας κυκλοφορεί ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα, όπου η Τεχνική Νοημοσύνη θα αλλάξει τα πάντα, λένε, ο άνθρωπος θα καταστεί δούλος της, η ζωή πάνω στη Γη εφιαλτική σε συνδυασμό και με την κλιματική κρίση. Η γνώση θα φταίει γι αυτό ή ορισμένοι  άνθρωποι που με την οικονομική και πολιτική δύναμη που κατέχουν, κατευθύνουν την παραγωγή της γνώσης σε εφευρέσεις   που τους είναι χρήσιμες ή τις χρησιμοποιούν για την κυριαρχία τους αδιαφορώντας για το γενικό καλό;                                          

                                       &           &          &

   Η αξία της Γλώσσας ως μέσον επικοινωνίας και έκφρασης και Γραπτός Λόγος 

        Μια άλλη μέρα περπατώντας  στους δρόμους της γνώσης έτυχε να μπω σε ένα εργαστήριο, που έγραφε απέξω "Παραγωγή Γραπτού λόγου". Μου έκανε εντύπωση, εγώ ήξερα να γράφω, τί περισσότερο θα μάθαινα; Η δουλειά μου ως φιλόλογος όμως με ανάγκασε να μπω μέσα, έπρεπε να διδάξω στους μαθητές να γράφουν έκθεση, κι όχι μόνο. Εκεί  μου είπανε πολλά, πρώτα για την αξία του γραπτού λόγου και μετά μου έδωσαν ασκήσεις για να εξασκηθώ στην παραγωγή του. Αν εξασκηθείς στην παραγωγή γραπτού λόγου, θα μάθεις τη γλώσσα καλύτερα, θα αναγκαστείς να χρησιμοποιήσεις πλουσιότερο λεξιλόγιο, θα συνειδητοποιήσεις πολλά μυστικά του λόγου (ακρίβεια έκφρασης, συγκινησιακή και λογική χρήση της γλώσσας κλπ,. Ο γραπτός λόγος επιπλέον, καλλιεργεί κατ’ εξοχήν τη σκέψη, διότι προσφέρει το χρόνο να σταθεί κάποιος να σκεφτεί ξανά τα γραφόμενα σε αντίθεση με τον προφορικό που ρέει και φεύγει. Όταν κάποιος γνωρίζει να γράφει ολοκληρωμένα κείμενα, τότε κατανοεί πιο εύκολα τα γραπτά κείμενα των άλλων, αλλιώς υπάρχει ο κίνδυνος του λειτουργικού αναλφαβητισμού, να γνωρίζει κάποιος γραφή κι ανάγνωση αλλά να αδυνατεί να κατανοεί  πολλά γραπτά κείμενα!  Ακόμα, μου είπανε ότι ο γραπτός λόγος διασώζει την πολιτιστική κληρονομιά κάθε τόπου, αλλά και της ανθρωπότητας και σε φέρνει σε επαφή και με τη σύγχρονη σκέψη. Ο πολιτισμός μας είναι κατέξοχήν γραπτός, διότι σε αυτόν αποθηκεύεται η μνήμη της ανθρωπότητας: νομοθεσίες, επιστήμες, έντυπος Τύπος,  λογοτεχνία και παντού εισχωρεί ακόμα και στις θετικές επιστήμες.   

Βάλθηκα λοιπόν κι εγώ να εξασκηθώ στη γραφή μιας σχολικής Έκθεσης, και διαπίστωσα ότι μου έλειπαν γνώσεις γύρω από το δοθέν θέμα, μου έλειπαν και πολλές  λέξεις για να διατυπώσω με ακρίβεια τις σκέψεις μου, και επιπλέον επαναλάμβανα συχνά  τα ίδια πράγματα αγνοώντας πώς να αργανώσω σε μια λογική σειρά τις σκέψεις μου ώστε ο λόγος να κυλά φυσικά κι αβίαστα με πειθώ ή προκαλώντας συγκίνηση  Πράγματι τώρα συνειδητοποιούσα γιατί η έκθεση ήταν ένα μάθημα που μισούσα ως μαθήτρια, φοβόμουνα ως πρωτοδιόριστη καθηγήτρια, και τελικά με έκανε να λατρέψω τον γραπτό λόγο. Κανείς δεν είχε διδάξει τη γενιά μου πώς να γράφει έκθεση, εκτός από το γενικόλογο να έχει πρόλογο, κυρίως θέμα, επίλογο. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις  εισήγαγαν επιτέλους στα σχολεία μάθημα Νεοελληνικής Γλώσσας που περιελάμβανε και τη διδασκαλία Γραπτού Λόγου πάνω σε ένα κοινωνικό θέμα, που προηγουμένως το είχαμε διδάξει. Η Νεοελληνική γλώσσα διδασκόταν τώρα οργανωμένα και την έθεταν ισόβαρα με τη διδασκαλία της Αρχαίας Ελληνικής. Μη έχοντας κυκλοφορήσουν ακόμα μελέτες και βοηθήματα για τη διδασκαλία της,  η γενιά μου αναγκάστηκε να μάθει πολλά μόνη της.   

 Θυμάμαι πόσα βράδυα, όταν τα παιδιά μου έπεφταν να κοιμηθούν, πήγαινα στο δωμάτιο μου και διάβαζα το κυριακάτικο Ένθετο της εφημερίδας «Βήμα» και άλλων εφημερίδων που ανέλυαν σύγχρονα κοινωνικά θέματα. Και δεν διάβαζα απλά αλλά υπογράμμιζα λέξεις και φράσεις, έβγαζα πλαγιότιτλους  για να βρίσκω εύκολα την πληροφορία, όταν θα την αναζητούσα, έκοβα αποκόμματα και τα φύλαγα σε ντοσιέ. Θυμάμαι τα περιοδικά που διάβαζα πχ περιμένοντας τη σειρά μου σε ιατρεία και αποστήθιζα λέξεις και  φράσεις που μπορούσαν να μου φανούν χρήσιμες και τις επαναλάμβανα νοερά στο μυαλό μου για να μη τις ξεχάσω.  Έτσι εξασκήθηκα να βρίσκω τί θα γράψουν ( περιεχόμενο έκθεσης), ποιες λέξεις είναι οι πιο κατάλληλες να το διατυπώσουν ( εκφραστικά μέσα) και με ποια λογική σειρά να οργανώνουν τις σκέψεις τους (δομή). Πρώτα μάθαινα εγώ να γράφω και μετά ή συγχρόνως τη δίδασκα στους μαθητές. Πολύ δύσκολο έργο όμως, αν αναλογιστεί κανείς ότι είναι μια προσπάθεια φυγής από ένα σύστημα που έχει συνηθίσει την αποστήθιση.  

Η εξάσκηση μου στο γραπτό λόγο συνεχίστηκε, με τις καταγραφές των αναγνώσεων βιβλίων που διάβαζα. Κι εκεί διαπίστωσα ότι η καταγραφή ήταν πολύ σπουδαία, γιατί με ανάγκαζε να οργανώνω τις σκέψεις μου σε οργανωμένο  λόγο, χωρίς κενά κι έτσι να εμβαθύνω  στο σύνολο του βιβλίου, πέρα από τις πρώτες εντυπώσεις που αφήνει κάθε ανάγνωση. Επιπλέον ανατρέχοντας στις καταγραφές αυτές θυμάμαι ξανά σκέψεις και συναισθήματα που κάποτε με είχαν συγκινήσει - αλλιώς θα είχαν ξεχαστεί -, και τις μεταφέρω και σε άλλους αναγνώστες καλλιεργώντας τη φιλαναγνωσία τους. Κι έτσι πήρα την απόφαση να δημιουργήσω το δικό μου ιστολόγιο στο Διαδίκτυο για να μη μένει κλεισμένος στον ιδιωτικό μου χώρο αυτός ο πλούτος γνώσεων, που μου χάριζαν τα βιβλία  αλλά να τον μοιράζομαι με άλλους! Συγχρόνως όμως μπήκα κι εγώ στο δύσκολο κι απαιτητικό χώρο της συγγραφής κάποιων μελετών, ανέκδοτων μέχρι τώρα, που τους έδωσα  τίτλους «Το ζακυνθινό ιστορικό μυθιστόρημα μάς ταξιδεύει στον επτανησιακό πολιτισμό», «Η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης μέσα από την ανάγνωση και γραφή», «Το μυθιστόρημα της γενιάς μου (1950-2020), που δεν έγραψα».    

                                      &             &         &

             Τελικά αυτό το ταξίδι στο θαυμαστό κόσμο των Γνώσεων  δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί, λοιπόν, χωρίς τη Γλώσσα, αυτό το θαυμαστό όργανο έκφρασης κι επικοινωνίας των ανθρώπων που εκφράζει τα πάντα και τα ζωντανεύει μπροστά στα μάτια μας σαν τα βλέπουμε είτε είναι συναισθήματα ή σκέψεις, είτε είναι παρόντα ή απόντα πρόσωπα, πράγματα..., είτε είναι πιθανές ή απίθανες καταστάσεις,  είτε γεγονότα που συνέβησαν στο παρελθόν ή σχέδια που κάνουμε για το μέλλον,  Π,χ λέγοντας τη φράση « ο Περικλής έκτισε τον Παρθενώνα στην αρχαία Αθήνα τον 5ο αι. π.Χ» η εικόνα αυτή του μακρινού παρελθόντος ζωντανεύει χάρη στις έννοιες που σχηματίζονται μέσα στο νού των ανθρώπων. Ποιο άλλο ον  μπορεί να ανακαλεί το παρελθόν ή τα απόντα ή να φαντάζεται το μέλλον εκτός από τον άνθρωπο; Κι αυτό συμβαίνει χάρη στη γλώσσα, αφού κάθε λέξη κρύβει πίσω της μια  έν-νοια>εν+νου δηλαδή την αφηρημένη παράσταση, εικόνα του πράγματος, προσώπου, κατάστασης  την οποία δηλώνει με ήχους ή γράμματα.  «Με λέξεις μιλάμε, με έννοιες σκεπτόμαστε».  Κι αυτή η αυτόματη σύνδεση λέξεων-εννοιών κάνει  κάθε γλώσσα μαγευτική! Σκέψη και γλώσσα είναι αλληλένδετες σαν δυο σελίδες ενός φύλλου χαρτιού!  

Σε αυτό το ταξίδι μου χρησιμοποιώντας την ελληνική γλώσσα βέβαια συνειδητοποίησα πολλά για τα χαρακτηριστικά της και την αξία της και αγάπησα πιο πολύ ακόμα τη μητρική μου γλώσσα.  Τη γλώσσα έπαψα  πια να τη βλέπω σαν ένα μέσον επικοινωνίας αυτονόητο κι ακαλλιέργητο στα χείλη μας αλλά σαν μια αξία που οφείλουμε να την καλλιεργούμε γιατί μαζί καλλιεργούμε και το πνεύμα μας. Και ο πλούτος των λέξεων ή η φτώχεια λεξιλογίου που έχει κάθε άνθρωπος αλλά και κάθε λαός αντικατοπτρίζουν τελικά την πλούσια σκέψη που έχουν ή δεν έχουν! Έτσι η επαφή μου με την ελληνική γλώσσα με έκανε να συνειδητοποιήσω τα πλεονεκτήματα που έχει και την ευθύνη των Ελλήνων να προστατευθεί, γιατί αποτελεί μεγάλο εθνικό κεφάλαιο για μας.  

- Σε κάθε γλώσσα οι λέξεις εκφράζουν έννοιες, γεγονός που κάνει τους λαούς να συνεννοούνται μεταξύ τους, αφού έχουν τις ίδιες κοινές έννοιες μέσα στο μυαλό τους κι ας μιλούν διαφορετικές γλώσσες. Η ελληνική  γλώσσα όμως είναι  μια  κατ' εξοχήν εννοιολογική γλώσσα, αφού με μια μόνο λέξη δηλώνεται μια  έννοια, σε αντίθεση με άλλες γλώσσες που χρησιμοποιούν  συχνά  δυο ή περισσότερες λέξεις για να δηλώσουν ό,τι η ελληνική με μια λέξη.  Το γεγονός αυτό δίνει στην ελληνική γλώσσα τη δυνατότητα να εκφράζεται σύντομα και με ακρίβεια και να σχηματίζει μεγάλες οικογένειες λέξεων που έχουν ετυμολογική συγγένεια κι άρα σχετίζονται μεταξύ τους ως προς το νόημα τους, οπότε είναι σχετικά εύκολο και  να το καταλάβουμε.  Αυτό συμβαίνει, επειδή μπορεί και παράγει νέες σύνθετες λέξεις χρησιμοποιώντας ως πρώτο συνθετικό τις προ-θέσεις  (εις, εν, εκ, συν, προς, προ,/ ανά κατά, δια μετά, παρά/, αντί, αμφί, περί, επί/, από, υπό/, υπέρ ) όπου το νόημα  τους σχετίζεται με το νόημα  που φέρει κάθε  πρόθεση  π.χ θύρα>παρά-θυρο  ενώ στην  αγγλική έχουμε αντίστοιχα door και window. Εύλογα λοιπόν, η διατύπωση μια έννοιας με μια λέξη προτιμάται από τους ανθρώπους. Κάτι ανάλογο παρατηρείται σήμερα με τη χρήση για παράδειγμα του ξενόφερτου όρου της τεχνολογίας κομπιούτερ ή του ελληνικού "υπολογιστής" που χάρη συντομίας παραλείπεται το επίθετο (ηλεκτρονικός) υπολογιστής.

- Αυτό το χαρακτηριστικό της γλώσσας μας την καθιστά πλουσιότατη, επειδή έχει πλήθος συνωνύμων για να διατυπώνει με ακρίβεια όλες τις λεπτές αποχρώσεις της σκέψης με τις κατάλληλες λέξεις κάθε φορά. Για παράδειγμα αντί να χρησιμοποιώ το γενικό ρήμα λέω, μήπως είναι καλύτερα να πω, ανάλογα την περίπτωση: ρωτώ, απαντώ, φωνάζω, ψιθυρίζω, ομιλώ, ρητορεύω, αποκρίνομαι, συζητώ, διαφωνώ, συμφωνώ, συνδιαλέγομαι, κουβεντιάζω; 

- κι αυτό οφείλεται γιατί η ελληνική γλώσσα έχει πίσω της 40 αιώνες προφορικής παράδοσης, 35 αιώνες γραπτής παράδοσης, 28 αιώνες αλφαβητικής ελληνικής γραφής, 24 αιώνες ίδιας ορθογραφίας των λέξεων. Όλη αυτή η  μακρόχρονη παράδοση συνετέλεσε  ώστε η ελληνική να προσφέρει πολλά  στον ανθρώπινο πολιτισμό που πρωτοδημιούργησε  η ίδια: Δημιούργησε   έννοιες- λέξεις για τις Επιστήμες που πρώτη ανέπτυξε,  και για τις Καλές Τέχνες, όπως: Ιστορία, Γεωμετρία, Αστρονομία ... , Ποίηση,  Θέατρο,  Πολιτική, Φιλοσοφία ... κι αργότερα για τη χριστιανική θρησκεία, διαφοροποιώντας τη σημασία λέξεων της αρχαίας , όπως «εκκλησία, επίσκοπος, αμαρτία ...» και σε αυτήν γράφτηκαν τα Ευαγγέλια και πατερικά κείμενα.  Ακόμα το ελληνικό αλφάβητο έγινε το πρότυπο για τα αλφάβητα όλων σχεδόν των λαών της Δύσης ( το λατινικό και τα λατινογενή  και το σλαβικό -κυρίλλειο π.χ ρωσικό). Δεν είναι τυχαία λοιπόν η άνθηση της ποίησης στη χώρα μας, τα δυο Νόμπελ Λογοτεχνίας,  οι έδρες ελληνικής γλώσσας σε πανεπιστήμια του εξωτερικού, οι μεταφράσεις έργων λογοτεχνικών σε άλλες γλώσσες.  

- Το γεγονός  ότι ξεπεράσαμε μόλις πρόσφατα με άριστο τρόπο το γλωσσικό ζήτημα μεταξύ δημοτικής και αρχαίζουσας-καθαρεύουσας, που μας ταλάνιζε ως λαό για περίπου 200 χρόνια, έκανε τη νεοελληνική γλώσσα πιο πλούσια. Η επικράτηση της Δημοτικής εμπλουτισμένης όμως  με τη χιλιετή παράδοση λέξεων και φράσεων της αρχαίας ελληνικής έδωσε τέλος στο γλωσσικό διχασμό μας. Όμως ζούμε σε μια  εποχή που η η γλώσσα μας απειλείται από νέους κινδύνους: Πρώτον η αγγλική ως διεθνής και γλώσσα της τεχνολογίας προελαύνει κι απειλεί τις γλώσσες που ομιλούνται από λίγα εκατομμύρια ανθρώπων, σαν την ελληνική. Δεύτερον, Η κακοποίηση της γλώσσας από το λαϊκισμό και τη προπαγάνδα διαστρεβλώνει το νόημα των εννοιών των λέξεων και τη φτωχαίνει περιορίζοντας το πλούσιο λεξιλόγιο της και μαζί τις σκέψεις που εκφράζει.    

      Εμείς όμως οι Έλληνες κατά πόσο σεβόμαστε τη μητρική μας γλώσσα, όταν τη μιλάμε και τη γράφουμε χωρίς κάποια ποιότητα; πώς θα τη προστατεύσουμε   από την κακοποίηση που υφίστανται τελευταία, αν δεν τη μάθουμε, καλά,  κι αν δεν μπορούμε να αποκαλύπτουμε τους κάθε είδους προπαγανδιστές, που άλλα λένε κι άλλα εννοούν! Ακόμα κι ο λαϊκός τροβαδούρος αυτή την κακοποίηση την έκφρασε έμμετρα «με τόσα ψέμματα που ντύθηκαν οι λέξεις, πώς να σου πω το σ’ αγαπώ να με πιστέψεις!» 

Το μέγα θέμα της κακοποίησης της γλώσσας αναλύει διεξοδικά ο Όργουελ στο "1984", όταν περιγράφει ένα εφιαλτικό σενάριο για τη γλώσσα που επεξεργάζεται ένα ολοκληρωτικό καθεστώς. Ο Μεγάλος Αδελφός παρακολουθεί τα πάντα και σκοπό έχει να εξαφανίσει την Παλιά Ομιλία  και να την αντικαταστήσει με τη Νέα Ομιλία, διότι μόνο έτσι μπορεί να διαιωνίζει την εξουσία του. Προσπαθεί λοιπόν να φτωχύνει τη γλώσσα, καταστρέφοντας το πλούσιο λεξιλόγιο της γιατί έτσι φτωχαίνει και η σκέψη. Δεν χρειάζονται τα επίθετα, τα συνώνυμα, τα αντίθετα, πολλά ουσιαστικά, κυρίως όσα δηλώνουν αξίες και ιδέες (δημοκρατία, ελευθερία, δικαιοσύνη κλπ ), ούτε ρήματα κι άλλα. Για παράδειγμα "Τι χρειάζεται η λέξη κακός; η λέξη μηκαλός είναι αρκετή. Τι νόημα έχουν τα επίθετα θαυμάσιος , υπέροχος; τι χρειάζονται οι άχρηστες αποχρώσεις των συνωνύμων; Για την επικράτηση της  Νέας Ομιλίας αντιστρέφονται ακόμα οι έννοιες των λέξεων για να κρύβονται η αλήθεια και η πραγματικότητα " ο πόλεμος είναι ειρήνη", "η ελευθερία είναι δουλεία" διαλαλούν τα φερέφωνα της εξουσίας. Ένας ξύλινος λόγος πανομοιότυπος επαναλαμβάνεται από τα ΜΜΕ, και όποιος αντιδρά τον περιμένει  "η Αστυνομία της Σκέψης" . Καμμιά απηρχαιωμένη λέξη από το παρελθόν δεν θα υπάρχει μετά το 2050, διατείνεται ο Μεγάλος Αδελφός κι αυτό αρέσει σε όσους υπηκόους  νομίζουν ότι με τη λιγότερη προσπάθεια γλωσσικής εκμάθησης μπορούν να επικοινωνούν, αλλά και στην εξουσία που με τους τεχνοκράτες- γραφειοκράτες της ασκεί προπαγάνδα για να χειραγωγεί τους υπηκόους της! Έτσι όμως οι άνθρωποι  μετατρέπονται σε δούλους έχοντας την ψευδαίσθηση ότι είναι ελεύθεροι! 

                                                 &         &         &

        Η αξία της μόρφωσης - παιδείας         

        Στο θαυμαστό αυτό ταξίδι προς το χώρο των γνώσεων, πάρα πολλοί επιβάτες ανέβηκαν στο τρένο που οδηγούσε σε αυτή αλλά σιγά σιγά αραίωναν. Σε κάθε σταθμό κατέβαιναν αρκετοί, άλλοι δεν πρόλαβαν να ανέβουν ξανά, άλλοι βαρέθηκαν, άλλοι πιέζονταν από βιοποριστικούς και οικογενειακούς λόγους και έριξαν αλλού το ενδιαφέρον τους, με αποτέλεσμα να μείνουν λίγοι συνταξιδιώτες προς το τέλος. Στη διάρκεια του ταξιδιού έπιασα κουβέντα με αρκετούς, οι περισσότεροι συγγραφείς, ποιητές, σπουδαίοι δημοσιογράφοι, επιστήμονες, καλλιτέχνες ... κι ακόμα είδα στο βάθος του τρένου πολλά, πολλά βιβλία, φίλμς ταινιών, δίσκους μουσικής, πίνακες ζωγραφικής, γλυπτά  κι άλλα πολλά,  που οι δημιουργοί τους τα είχαν αφήσει εκεί, αφού έπρεπε να αναχωρήσουν για κάπου αλλού, μακριά ... παραχωρώντας τη θέση τους στους   νεότερους που έρχονταν και επιθυμούσαν να πραγματοποιήσουν κι αυτοί το δικό τους ταξίδι προς το θαυμαστό κόσμο της Γνώσης! Έριξα μια ματιά σε πολλά απο αυτά, ξεφύλλισα μερικά και λίγα διάβασα, όσα πρόλαβα! Τελικά το ταξίδι αυτό διαπίστωσα, ότι δεν έχει τερματικό σταθμό, διότι η ζωή συνεχίζεται, ο ανθρώπινος πολιτισμός εξελίσσεται προσφέροντας διαρκώς νέες γνώσεις που ο άνθρωπος καλείται  κάθε φορά να τοποθετηθεί απέναντι τους.

              Έτσι βρέθηκα κι εγώ χωρίς να το καταλάβω  να κατέχω γενικές γνώσεις - όχι ειδικές-  για πάρα πολλούς τομείς του πολιτισμού, συνδεδεμένες μεταξύ τους σφαιρικά με ένα αξιακό σύστημα ηθικής, φιλοσοφικού και κοινωνικοπολιτικού προσανατολισμού, με άλλα λόγια ιδεολογικού. Κι όλα αυτά ξεκίνησαν από τις πληροφορίες που φτάνουν  σε μας καθημερινά, πολλές από τις οποίες ξεχωρίζουμε και συγκρατούμε στη μνήμη μας γιατί μας χρησιμεύουν σε κάτι ή μας αρέσουν. Και τότε οι πληροφορίες αυτές γίνονται Γνώσεις! Και  μετά πολλές επιμέρους γνώσεις ομαδοποιούνται (επιστημονικές, καλλιτεχνικές, πολιτικές, οικονομικές  κλπ) και όταν συσχετιστούν  μεταξύ τους για να  εξηγήσουν  στον άνθρωπο το πώς αρμόζει  να ζει αυτός και οι άλλοι πάνω στη γη, τότε ο άνθρωπος αποκτά μια Σοφία ! Άλλοι τη σοφία αυτή την ονομάζουν μόρφωση, άλλοι παιδεία. Και η απόκτηση της πολυπόθητης μόρφωσης δεν περνά αναγκαστικά μέσα από τα πανεπιστήμια, αυτά δίνουν μεγαλύτερες πιθανότητες για την απόκτηση της.  Την κοινωνική μόρφωση, όπως λέει κι ο λαός, μπορεί ο καθένας να την αποκτήσει, αρκεί να είναι ευαίσθητος περί τα ανθρώπινα, να αναρωτιέται γι αυτά και να προσπαθεί  να τα γνωρίσει. Η αληθινή μόρφωση διαπλάθει ηθικούς χαρακτήρες, δυνατές κι ολοκληρωμένες προσωπικότητες με πίστη στον άνθρωπο και στις ανθρωπιστικές αξίες!       

 Και κάποιοι δύσπιστοι ξαναρωτούν. «Γιατί χρειάζονται όλες αυτές οι γνώσεις και μάλιστα από τόσα διαφορετικά αντικείμενα γνώσεων;» και ίσως πάρει την απάντηση «για να μπορεί ο άνθρωπος να κατανοεί το σύνθετο κόσμο μέσα στον οποίο ζει και τον εαυτό του, και να προσαρμόζεται κατάλληλα για την επιβίωση και ευτυχία του, για να εξηγεί πολλές από τις αντιφάσεις του πολιτισμού του και να μη χάνεται, για να μην πέφτει θύμα της κάθε εξουσιαστικής δύναμης, για να είναι ελεύθερος και για να έχει ένα  καταφύγιο για τις δύσκολες ώρες που έρχονται ... Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι το Αγαλμα της Ελευθερίας στο λιμάνι της Νέας Υόρκης κρατά στο ένα χέρι της τον πυρσό και στο άλλο ένα βιβλίο συμβολίζοντας έτσι τη δύναμη της γνώσης να φωτίζει τα σκοτάδια και το νού του ανθρώπου, διότι τότε μόνο μπορεί να είναι ελεύθερος!  

                                               &             &           &

           Και ύστερα έρχονται οι ποιητές και υμνούν την ομορφιά των ταξιδιών, των μεγάλων ταξιδιών της ζωής που συνεπαίρνουν την ψυχή των ανθρώπων!  Γράφει ο Σεφέρης «Ευτυχισμένος που έκανε το ταξίδι του Οδυσσέα ... / ευτυχισμένος αν στο ξεκίνημα ένοιωθε γερή την αρματωσιά μιας αγάπης/ ... /που γεννήθηκε, όταν γεννηθήκαμε και σαν πεθαίνουμε, αν πεθάνει, δεν το ξέρουμε ούτε εμείς ούτε άλλος κανείς /... /  και μου χαρίζουν την ακύμαντη γαλάζια θάλασσα μέσα στην καρδιά του χειμώνα".   

 Και ο Καβάφης στο ταξίδι του προς την Ιθάκη γράφει «σαν βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη να εύχεσαι να ‘ναι μακρύς ο δρόμος/ γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις/  .../  πολλά τα καλοκαιρινά πρωϊά να είναι/ που με τι ευχαρίστηση, με τι χαρά/ θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοϊδωμένους/ να σταματήσεις σε εμπορεία Φοινικικά, /και τις καλές πραμάτειες να αποκτήσεις/ σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κι έβενους,/ ... /σε πόλεις Αιγυπτιακές πολλές να πας,/ να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους./ ... / Η Ιθάκη σ’ εδωσε το ωραίο ταξίδι,/ χωρίς αυτή δεν θα ‘βγαινες στον δρόμο/ ... /. 

                                                                           Σούλη Αγγελική, φιλόλογος, Αθήνα 2023